دو بزرگمرد شرکت کننده در مذاکرات استقلال و خاطره­یی از آنان

ازین جریان شش ـ هفت سال گذشت و نظام سیاسی و اداری کشور نیز تغییر کرد. رژیم شاهی سرنگون شد و جمهوریت آمد. جناب وجدی نیز از طریق جنرال عبدالکریم مستغنی به داؤودخان نزدیک شد و به ریاست اداره­ی انکشاف زبان پشتوی وزارت اطلاعات و کلتور رسید . یکی از کارهایش درین پست تدویر سمینار بین­المللی تجلیل از دوصد سالگی آثار چاپی زبان پشتو بود که نگارنده­ی این سطور نیز در آن مقاله­یی زیر عنوان «چاربیته­های اولسی پشتو یا وسیله­ی مفاهمه­ی شفاهی پیش از آثار چاپی» داشت. از حسن تصادف جناب استاد عبدالهادی داوی و همچنان استاد عبدالوهاب طرزی نیز از اعضای افتخاری آن سمینار بودند. استاد داوی در جلسات شرکت نمی کردند؛ چون گوش­های شان به­صورت کامل شنوایی خود از دست داده بودند، ولی استاد طرزی در برخی از جلسات حضور بهم می­رساند و در وقفه­های بین جلسات و گاهی نیز در هنگام صرف غذای چاشت از صحبت های شان فیض می­بردم. در آخرین روز سمینار که وزارت امور سرحدات و قبایل ضیافت شب نشینی­یی را به افتخار شرکت کننده­گان آن سمینار در هوتل انترکانتیننتل کابل برپا داشته بود، استاد داوی نیز تشریف آوردند.  دیدم زنده­یاد وجدی که برگزارکننده­ی سمینار بود با عجله به­میزی که با عده­یی از جوانان چون داکتر حبیب الله فرهمند، داکتر زرغونه رشتین، داکتر عبدالرزاق پالوال و داکتر غلام غوث شجاعی نشسته بودیم، نزدیک گردیده به عجله گفتند: شعوره مندی وهه! سناتور خوگیانی سره کینه چی داوی صاحب به هلته راوړم. (شعور بدو! با سناتور خوگیانی بنشین که داوی صاحب را به­آنجا می­آورم) به سویی که وجدی اشاره کرد، نگاه گردم. دیدم که سناتور میرمحمدامین خوگیانی تنها نشسته­اند. به­عجله برخاسته به­عنوان اینکه برای ادای احترام به ایشان که از نخستین روزنامه­نگاران کشور بودند، به­میزِ شان نزدیک شدم، چون تنها بودند از من دعوت به نشستن نمودند. لحظاتی بیش نگذشته بود که جناب وجدی و صدیق روهی استاد داوی را به آن میز آوردند و ما نیز به پاس احترام ایشان بپا برخاستیم. داوی به مقایسه ی شش، هفت سال پیش زیاد تغییر کرده بود. از لحاظ جسمی بسیار شکسته و ضعیف به نظر می رسید. گوش­های شان به طور کامل ناشنوا شده بودند. یک چشم شان نیز پرده آورده، به­کلی سفید گردیده بود و در نتیجه، قوه­ی دید خود را از دست داده بود، ولی یگانه چشم شان که قدرت دید داشت، کاملاً سالم بود، حتی بدون مدد عینک خط ریز را خوانده می­توانست. مفاهمه­ی دانشمندان دور میز با استاد چنین بود که هریکی چیزی را می خواست به استاد داوی بگوید، روی کاغذ می­نوشت و استاد با لحن بسیار آرام و موقر شفاهی جواب می­گفتند، وجدی نخستین کسی بود که بعد از احوالپرسی از استاد در باره­ی تداوی گوش هایش سوال کرد. داوی در حالی لبخندی روی لبانش نقش بست، گفت:

            

درست به­یادم نمانده که مصرع اول را «راحت بدن دارم» خواندند و یا «راحتی به تن دارم». همه گان ازین جواب شاعرانه مشعوف گردیدند. چند لحظه­یی نگذشته بود که سفیر اتحاد شوروی الکساندر میخاییلوچ پوزانف با فیض محمد وزیر امور سرحدات وارد سالون شده با دیدن داوی به سوی او آمده ادای احترام کردند. اما داوی از جایش حرکتی نکرد و نشسته پاسخ داد. پوزانف می­خواست با داوی برخورد گرم داشته باشد، ولی وی هر دو نفر را چندان تحویلی نگرفت. آنها خم و چم کرده با صدیق روهی یکجا از میز ما دور شدند. داوی رو به سوی سناتور خوگیانی نموده گفتند: خوب شد که اینجا نه­نشستند. مجلس ما رسمی می­شد. منظور داوی روشن بود؛ هر چند خوشی از دور شدن آنها را با الفاظ بسیار مودبانه و دیپلومانه ابراز کردند، ولی معلوم بود که از آنها چندان خوشش نمی­آمد. در همین لحظات استاد عبدالوهاب طرزی با شمیم احمد قریشی آتشه فرهنگی سفارت هند و دانشمند دنمارکی کلاوس فردیناند وارد سالون گردیدند. به طرف وجدی اشاره کردم، او منظورم را فهمید؛ فوراً برخاسته به استقبال تازه واردین شتافت و آنها را به­سوی میز مهمانان خارجی که در آن منوهر سنگهـ بترا و پروفیسر رام راول از هند، دوریانکوف از شوروی و یکتن دیگر که فکر می کنم شیفر از فرانسه بود، رهنمون شد ولی استاد طرزی را با خود به میز ما آوردند.

   در جریان صرف غذا فرهمند و شاه زمان وریځ نزدیکم آمده گفتند: چی دنبال کهنه پیخ ها را گرفته­یی می­فهمی که در کجا هستی؟ والله اگر هفته­ی آینده ما و شما را کسی اجازه دهد که نزدیک دروازه ی این هوتل نیز بیاییم. رها کن آدم های قرن نزدهم را بیا که بگردیم و از دیدنی ها و فضای این هوتل کیف کنیم. گفتم شش، هفت سال است که منتظر شنیدن حرف­هایی هستم که امشب وجدی صاحب زمینه­ی آنرا مساعد ساخته است. این زمینه هیچگاه دیگر مساعد نخواهد شد. وریځ که سرش کمی گرم بود به شوخی گفت: گیرم کشف کردی که در عهد امیر شهید، نادرخان با سور جرنیل . . . زده بود، فکر می کنی که با این حقیقت فارمول بم اتم را بدست آورده­یی؟ و یا این امر برای استحکام نظام جمهوری و پیشرفت افغانستان فایده­یی دارد؟ فرهمند رو بمن کرده گفت این کله خراب که شامل حزب انقلاب ملی شده است و از استحکام نظام جمهوری حرف میزند برو من هم با تو هستم تا حرف های بزرگان قرن نزده را بشنوم. برای من هم خیلی جالب خواهد بود. وریځ نیز ناگزیر شد با ما بیاید. بعد از صرف غذای شب استاد اولمیر، قمرگل و طلامحمد برنامه­ی موسیقی داشتند، ولی ما به گرد آن دو استاد حلقه زدیم. ابتدا وجدی برای سناتور نوشت این جوان از شما و جناب طرزی کمی متأثرست که مصاحبه­اش را رد نموده بودید. دیدم استاد داوی با وجود کهولت، تمام جریان آن روز را به خاطر داشت؛ حتی سوالاتم را. رو بمن نموده گفت با آنکه بیشتر از نصف حاضرین مجلس دوستان و عقیدتمندان رییس صاحب جمهور هستند (منظورش خبررسان­ها بود) ولی چون از زنده­گی من چیزی باقی نمانده و آن قید و قیود دوره­ی شاهی را نیز حس نمی­کنم؛ هر سوالی که داری آزادانه مطرح کن! گفتم علت ناخشنودی تان از پولیس و دیدن صحن ارگ چی بود که در لویه جرگه چوکی تان را کج می­گذاشتید تا آن را نبینید؟ وریځ نیز به حرفم دویده گفت: پدرم جنرال علم خان که وکیل آن جرگه بود این قصه را برای من هم گفته است؛ خوبست من هم جریان را از زبان مبارک خود تان بشنوم. وجدی حرف­های وریز را برای داوی نوشت. ایشان گفتند :

   بعد از اینکه اعلیحضرت غازی از افغانستان به روم تشریف بردند، دولت جدید مرا هم وزیر مختار گویا به خارج فرستادند. چون اجراآت دولت جدید خلاف آزروهای مشروطه خواهان بود، اعضای جنبش جوانان افغان برای آوردن اصلاحات و برگشتاندن نظام امانی به کشور در داخل و خارج فعال گردیدند. ولی دولت به کمک دیگران در صفوف ما نفوذ کرده زیر نظرمان گرفتند. هنگامی که حکومت انگلیس برای استحکام رژیم جدید کمک علنی مالی فرستاد، همه وطنپرستان ازین وابسته گی دولت تکان خوردند. منهم روی همین علت از وظیفه ام در خارج استعفا دادم. دولت مرا به مرکز فرا خواند و زیر نظر گرفت، یک سال و چند ماهی به این طریق گذشت تا اینکه به زندانم فرستادند. شرایط زندان چنان سخت و غیر انسانی بود که تعجب می­کنم چی­گونه عده­یی از آن زنده بیرون آمدند؟ در پهلوی شکنجه­های گوناگون جسمی، زندانیان را شکنجه­ی روانی نیز می­دادند. یکی از بدترین شکنجه­های روحی آن بود که تعدادی از زندانیان جنایی را به­استخدام درآورده، در بین زندانیان سیاسی رها کرده بودند. اینها تبلیغ می­کردند که به پایوازهای شان در هنگام انتظار در جلو دروازه­ی ارگ، توسط محافظین و افسران نظامی، پیوسته تجاوز جنسی صورت می­گیرد. آنانیکه در خانواده مرد نداشتند و خانم ها برای پایوازی و ملاقاتی شان می آمدند روز پایوازی هزار بار مرگ آرزو می­کردند و به­هنگام برگشت به­سلول­ها چشم از زمین بلند کرده نمی­توانستند. پسرهای جوان را هم از آمدن پایوازی منع می­کردند، زیرا سراج الدین گردیزی آمر محبس سیاسی ارگ که آدم بیسوادی بود و به کشیدن چرس و همجنس بازی خود علناً افتخار می­کرد. می­گفتند او با عساکر محافظ نیز چنان رابطه­هایی دارد. رنج آن عده از زندانیان بیشتر از همه بود که پایواز خود را دیده نمی توانستند، زیرا آنها فقط لباس و خرج زندانیان را از عقب دروازه­ی ارگ می فرستادند.

   سراج­الدین، کسانی را که برای اعدام می­برد و چند ساعت بعد با ولچک و زولانه­ی شکسته­ی آنها بر می گشت، از پیش روی یکایک از سلول­ها می گذشت تا زندانیان دیگر آنها را ببینند و یا از عقب درهای بسته شرنگس آنها را بشنوند و بدانند که عده­یی از وطنپرستان را به دار زده اند.

   استاد افزودند:  زمانی که مرا زندانی ساختند، برای سه سال متواتر در زندان تجریدی کوته قلفی بودم. نه رنگِ آفتاب را می دیدم، نی از خانواده خبری داشتم. ناخن­های رسیده را به بسیار مشکل توسط دندانهایم قطع می­کردم، سر و ریشم سه سال کامل اصلاح نشده بود، برای استحمام فقط هفته­ی یک کوزه آب سرد در تابستان و زمستان در اختیارم قرار داده می شد، به استثنای عساکر محافظ که گاهگاه روی شان را می دیدم، ولی حق نداشتند حرفی با من بزنند؛ در طول این سه سال روی آدم دیگری را ندیده بودم. اوایل نوروز سال چهارم بود که اجاره دادند روز نیم ساعت برای آفتاب گرفتن در گوشه­یی از صحن حویلی محبس که به استثنای محافظم کس دیگری در آنجا نمی بود، پیتو می­کردم. در ابتدا چشمانم که به کلی شاریده بودند، در روشنایی آفتاب نه تنها که چیزی را دیده نمی توانستند، بلکه نور آفتاب سخت اذیتم نیز می­کرد که فکر می کردم اکنون می­خواهند به این گونه شکنجه­ام نمایند. در یکی از روزهای پایوازی که شب پیشترش بارش باریده و زمین را گل ساخته بود، در کنجی پیتو کرده بودم که سراج الدین به صحن زندان نمایان شده با صدای بلند فریاد زد : عبدالهادی ولد عبدالاحد! او بچه پهره دار ببین که این اجل گرفته در کدام کوته­است. حالت عجیبی به­من دست داد، یک سو ترس از مرگ و از سوی دیگر حالت خوشی ازینکه با اعدام شدن ازین همه رنج طاقت فرسا نجات می­یابم. با صدای لرزانی گفتم که منم. گفت خو تو هستی! همی تو؟ بعد گفت عبدالقوی نامی را می شناسی؟ از ترس نزدیک بود غش کنم، فکر کردم پسرم را نیز دستگیر نموده­اند. با لکنت زبان گفتم: بلی او پسر منست. چیزی نگفت و از صحن زندان خارج شد. حالتی داشتم که هیچ کلمه­یی نمیتواند توصیفش کند. در حال مرگ و جانکندن بودم که سراج­الدین برگشت و خریطه­ی کاغذی­یی را که در دست داشت به طرفم پیش کشید و گفت: برایت پایواز آمده بود، قلعه بیگی صاحب فقط همین میوه را اجازه داد برایت بیاورم. خدا را شکر گفتم و قوتی در دلم پیدا شد که او تندرست است و دستگیر هم نشده است. خریطه را بدست محافظ داد و رفت زیرا یارای حرکت از من سلب شده بود. در حالی که به شدت خوشحال نیز شده بودم بی اختیار گریه ام گرفت. اشک چشمان شاریده ام را چنان می سوختاند که گویی بر آنها تیزاب ریخته باشند. برای نخستین بار سرباز محافظ به سخن درآمده گفت: غصه نخور این حالت سر مردها می آید، بگیر! برایت شفتالو آورده اند. ازین حرف او دلم قوت بیشتر گرفت، دانستم که شفتالو را کی فرستاده است، زیرا در آن هنگام درختان کابل تازه پنگ زده بودند. اول بهار بود. یکتن از عزیزان ما به هندوستان رفت و آمد داشت و با دوستان فراری ما در آنجا به تماس بود، هر وقت به کابل بر می گشت با خود میوه­ی تازه می­آورد. چون او می دانست که من شفتالو را دوست دارم، اغلب برایم شفتالو می­آورد. به سرباز تعارف کردم اما او از گرفتن شفتالو امتناع کرده دور تر از من ایستاد. چون سه سال تمام روی میوه را ندیده بودم با اشتیاق عجیبی به خوردن شفتالو شروع کردم؛ دومین دانه­ی آنرا که در دهن گذاشتم سوزش شدیدی در کام و زبان خویش احساس کردم و نتوانستم آن را فرو ببرم. چون آنرا به بیرون پرتاب کردم، دیدم که پر خون شده اند. خیلی ترسیدم و فکر کردم که شفتالو زهرآگین بوده، ولی سرباز باز به حرف آمده گفت: وارخطا نباش چون بسیار ضعیف شده­یی و سالها میوه نخورده­یی شفتالو دهانت را شاراند. دیگر نخوری که دهانت زخم نشود که درینجا نه دواست و نی طبیب. سخنان سرباز آرامم ساخت. خریطه­ی شفتالو را در همانجا گذاشته به سرباز گفتم اگر این را به زندانیان دیگر بدهی ثواب خواهی یافت.

   چون زمین را بارشِ شب قبل گل ساخته بود، هسته­ی آن دو شفتالو را به زیر گل فرو بردم. و به علت تمام شدن وقت به سوی سلول خویش روان شدم. چند روز بعد باز هم کوته قلفی مطلق از سر شروع شد و تا دو سال دیگر بازهم نه از خانواده خبری داشتم و نه هم رنگ آفتاب را دیدم. در سال پنجم زندان را به یکباره گی بر ما آسان گرفتند. از سلول تجریدی به اتاق های دو نفره انتقال یافتیم و تفریح و گردش در صحن زندان به صورت منظم و مطابق تقسیم اوقات تنظیم گردید. گاهگاهی پایوازی را نیز برای مان اجازه می­دادند که باعث ناراحتی مان می­شد. وقتی که بعد از دو سال دوباره به صحن حویلی زندان رفتم، دیدم که همان هسته های شفتالو را که به زیر گل فرو برده بودم، به نهال هایی مبدل گردیده اند که یک سال بعد از آن حاصل دادند. یکی از آنها خشک شد و من هفت سال تمام حاصل دومی را می خوردم و هنوز هم در زندان بودم. چون بعد از سیزده سال از آن زندان لعنتی نجات یافتم اندکی بعد با ساختن زندان دهمزنگ زندانیان را به آنجا انتقال داده و محبس ارگ را ویران کردند که تا کنون نیز ویرانه­های آن باقیست. و اما در مورد حرکت من در لویه جرگه­ی قانون اساسی.

   در لویه جرگه به عنوان رییس آن برگزیده شدم. تصادفاٌ چوکی من در جایی قرار داشت که ویرانه­های آن زندان درست در پیش چشمانم قرار داشت، مخصوصاً درخت شفتالویی را که در صحن زندان کاشته بودم با شاخ و برگ گشن و انبوه خودنمایی نموده، دیده گان مرا می­آرزد و ذهنم را مشغول بدترین خاطرات زنده­گانی­ام می­ساخت. از ترس اینکه مبادا در جریان جلسات لویه جرگه زیر تأثیر دیدن آن درخت و ویرانه­های زندان حرفی احساساتی از زبانم صادر نشود، چوکی خود طوری می­گذاشتم که آن منظره­ی منحوس هر لحظه تیغ بر جگر و نشتر بر چشمانم نزند. این بود قصه­­ی لویه جرگه که آن وقت کج نشستم و اکنون راست گفتم. اسدالله جان شعور کدام سوال دیگری نیز داری؟

   این سرگذشت همه­ی مان را چنان غرق در تأثر ساخته بود که من جواب استاد را نیز داده نتوانستم. متوجه شدم که نشأه از سر شاه زمان وریځ پریده و اشک از عقب عینک­هایش جریان دارد.