حیدرقلی سردار کابلی
حیدرقلی سردار کابلی (۱۲۵۴ - ۱۳۳۱ش) فقیه، محدث، رجالی، ادیب و ریاضیدان بود. او را حیدرقلی‌خان قزلباش و حیدرقلی خان سردار کابلی نیزخوانده و همچنین جامع علوم معقول و منقول دانسته‌اند.
سردار کابلی نیز از همان تیپ مهاجرین است که زادگاه خویش (کابل) را ترک گفته همراه با خانواده و پدربزرگوارش راهی دیار هجرت گردید. او زمانی که از کابل به لاهور هجرت کرد چهار بهار زندگی را پشت سر گذاشته بود که در ذیل جریان این مهاجرت و حوادت پیش آمده را بصورت مختصر از نظر می گذرانیم .
سردار کابلی، سه‌شنبه ۱۸ محرم ۱۲۹۳ق/ ۲۵ دلو ۱۲۵۴ش در چنداول کابل متولد شد. پدرش سردار نورمحمدخان، از سرداران عالی‌رتبۀ نطامی بود. حیدرقلی در ۳۱ سالگی و پس از فوت پدرش لقب وی را به ارث برد و سردار کابلی نام گرفت.[۱]
مهاجرت به لاهور هندوستان:
سردار کابلی در ۴ سالگی به همراه خانواده به لاهور هندوستان رفت و تا ۱۱ سالگی زبان‌های هندی، سانسکریت، دری و انگلیسی، و همچنین ریاضیات را آموخت.[۲] و همچنین علوم دینی و قرآن را در مکتب و خانه فراگرفت.[۳]
مهاجرت به عراق:
سردار کابلی در سال ۱۳۰۴ق به همراه خانواده به عراق مهاجرت کرد و در عتبات عالیات اقامت گزید و اغلب اوقات را در نجف و کاظمین گذراند و ۶ سال در حلقه درس میرزا حسین نوری و سید صدرالدین حسن بن هادی کاظمی حضور یافت.[۴]
مهاجرت به کرمانشاه:
سردار کابلی، در سال ۱۳۱۰ق، به کرمانشاه رفت. وی چندین بار به عراق و یک بار هم به هندوستان سفر کرد و مدتی را در شهرهای نجف، کربلا، بغداد، کاظمین، تهران، مشهد و بمبئی گذراند و با علما و دانشمندان این شهرها ملاقات کرد.[۵]
درگذشت:
سردار کابلی سه‌شنبه ۴ جمادی‌الاول ۱۳۷۲ق، در ۷۷ سالگی در کرمانشاه درگذشت. جنازه او پس از ۵ روز به نجف برده شد و دوشنبه ۱۰ جمادی‌الاول ۱۳۷۲ق، با شرکت علما و مراجع نجف از جمله سید جمال الدین گلپایگانی و آقابزرگ تهرانی، و همچنین مردم نجف، تشییع و در کنار پدرش، روبروی غسالخانه قدیم نجف در وادی السلام به خاک سپرده شد.[۶]
آثار و تالیفات:
از سردار کابلی، آثار بسیاری به جا مانده و برخی، تالیفات او را تا ۷۰ اثر نیز شمرده‌اند. بیشتر این آثار به زبان عربی و برخی نیز به زبان دری است. آثار او در ریاضی، کلام، حکمت است و همچنین تالیفاتی نیز در زمینه‌های ادبی دارد.[۷] برخی از این آثار عبارتند از:
• الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین: در ۴ جلد، حاوی ۴۰ حدیث از طرق اهل سنت در فضائل امیرالمؤمنین است و درباره لغات، وجوه ادبی و همچنین موارد مرتبط شعری، تاریخی، رجالی و حدیثی هر کدام از احادیث، به تفصیل سخن گفته است.[۸]
• درّ النثیر: در ۳ جلد و هر جلد تقریبا حاوی ۱۰ هزار بیت است. این کتاب درباره حدیث، لغت، نحو، رجال، کلام، شعر، ریاضیات و غیره است.
• ترجمه انجیل برنابا به دری: سردار کابلی علاوه بر مقابله ترجمه عربی و انگلیسی، مقدمۀ مبسوط در اثبات شخصیت تاریخی برنابا و چگونگی پیدایش کتاب نیز نگاشته است.
• قبله‌شناسی: یکی از معروف‌ترین آثار سردار کابلی است. این کتاب گرچه ترجمه اثر دیگری از او با نام تحفة الاجله فی معرفة القبلة است، اما مشروح‌تر و مفصل‌تر از آن است.[۹]
• مناظرات؛ این کتاب ترجمه المراجعات نوشته سید عبدالحسین شرف‌الدین به دری است. کابلی آن را در ۱۳۲۴ش در کرمانشاه منتشر کرد.[۱۰]
• و تالیفات دیگر از او :
جمع اشعار ابی طالب7 به صورت ديوان شعر
غاية التعديل فی معرفة الاوزان و المكاييل (اين كتاب با مقدمه دكتر عبدالنبی قزلباشان فرزند سردار كابلی و با همكاری شركت سهامی انتشار در سال 1352 به طبع رسيده است.)
تبصرة الحر فی تحقيق الكر
شرح خطبه‌ی حضرت زينب در كوفه
العلم الشاخص فی اسرار ظلّ الشاخص در اعمال فلكی
شرح قصيده‌ی لاميه ابيطالب7
تحفة الاجلّه فی معرفة القبله در علم هيئت
كشف القناع فی تحقيق الميل و الذراع
شرح تهذيب المنطق
تحفة الاحباب فی بيان آيات الكتاب
رساله ئی در نقد تفسير طنطاوی
ترجمۀ كتاب التحصين فی صفات العارفين
ترجمۀ كتاب هندسه مساحت ابتدايی از انگليسی
ترجمه الكنز المبذول للغنی و الفقير از عربی
ترجمه و شرح دعای ندبه
شرح حديث اميرالمؤمنين در بيان قُطر و محيط شمس و قمر و بيان اختلاف افقی شمس مطابق با اكتشافات عصر حاضر
مناظرات در ترجمه المراجعات تأليف علامه سيد شرف الدين عاملی.
مصابيح القواعد در رياضيات جديد
مناهج العرفان فی علم الاوفاق
رساله‌ای در استخراج اوزان مركب
رساله‌ای در معرفت جوّ
رساله‌ای در اسرار جفر جامع در ۲۸ صفحه
شرح دعای صباح
العلق النفيس فيما يطرب به الجليس
نظم باب حادی عشر
1. رسالۀ دری در معرفت تواريخ مشهوره.
مهارت بر فنون:
سردار کابلی در موضوعات و علوم مختلفی دارای تبحر بود؛ از جمله:
قبله‌شناسی
سردار کابلی در علم نجوم تبحر داشت و کتابی در این زمینه با عنوان «قبله‌شناسی» نوشته است. او در این کتاب، یکی از مسائل اساسی در شناخت قبله را حل کرده است. بسیاری از جمله علامه مجلسی، معتقد بودند که قبله مسجدالنبی بر اساس محاسبات نجومی نادرست است و سلاطین جور، آن را تغییر داده‌اند. حیدرقلی خان سردار کابلی اما با به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی مکه و مدینه، معتقد است محراب پیامبر اکرم(ص) در کمال صحت است و بلکه از معجزات بزرگ آن حضرت است.
حیدرقلی در کتاب قبله‌شناسی خود تصریح می‌کند: «این خود یک کرامت علمی است که در آن روز با نبودن کوچک‌ترین وسایل علمی، بلکه بدون محاسبه، در حالت نماز، چنان از بیت المقدس متوجه کعبه گردیده که جزئی انحراف، حتی بخشودنی نیز در توجه او به کعبه پدید نیامده است و چنانکه گفته شد، امین وحی دست او را گرفت و متوجه کعبه کرد.»[۱۱]
کیمیاگری:
سردار کابلی سال‌ها به کیمیاگری اشتغال داشت و شهرت او در این کار، علاوه بر کرمانشاه، به شهرهای اطراف هم رسیده بود. حیدرقلی کابلی با استفاده از فرمولی که یکفرد افغان در اختیار او گذاشته بود، یک بار موفق به ساختن طلای ۱۶ عیار شد، اما پس از آن تلاش‌هایش شکست خورد و هیچگاه نتوانست طلای دیگری بسازد. پس از آن پریشان و مضطرب شد و تنها زمانی از این حال پریشان رهایی یافت که به زیارت حرم امام رضا(ع) رفت و نذر کرد که اگر از پریشانی نجات یابد، کتابی در فضائل امیرالمومنین می‌نویسد.[۱۲]
توصیف‌ها از سردار کابلی:
آقابزرگ تهرانی، او را از بزرگترین علمای شیعه در قرن خویش دانسته است[۱۳] و در توصیف او می‌گوید:
«از نابغه‌های دوران و پهلوانان علم و جولان‌دهندگان بیان و ستون‌های فضیلت بود. به علوم قدیم و جدید، چه معقول و چه منقول، احاطه داشت، آنها را بررسی کرد و در آنها مهارت یافت. و این است فضیلتی خداوندی که به هر که بخواهد عنایت کند.»[۱۴]
حسن زاده آملی در مورد او می‌گوید:
«روحانی بزرگ حیدرقلی بن نورمحمد معروف به سردار کابلی، از مفاخر و ذخائر علمی عصر ما بوده است، و محاسن و محامد وی بسیار است، در ریاضیات عالیه عالمی متضلع، و در هیات و نجوم کاملی متبحر بود، و در استخراج از زیجات خِرّیت (حاذق) در صناعت بود. زیج بهادری محلی به حواشی و تعلیقات استادانه ماهرانه به دست خط مبارکش در تصرف راقم است که بر حدت فهم و تبحر او، و کثرت تمرن و تدرب او در فن، برهان قاطع است رساله بسیار گرانقدر و ارزشمند تحفة الاجِلّـة فی معرفة القبله به عربی و دری یکی از آثار وجودی او است که بر علو مقام علمی او حجتی بالغ است.
نگارنده احدی از علمای عصر خود را در تسلط و احاطه به علم فلک و ریاضیات عالیه به پایه استادش جناب علامه ذوالفنون حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، و جناب سردار کابلی، نمی‌شناسد، رضوان الله علیهما.»[۱۵]