چیستانهای خانگی

این گونه چیستانها از هر جهت بانوع اول تفاوت دارد، زیرا در چیستانها مشخصات اشیای مختلف با تشبیهات و استعارات گونا گون بیان میشود، تا اصل شی از روی قراین دریافته شود؛ اما در چیستانهای خانگی طوریکه از نام آن پیدا است، مشخصات خانواده ها از لحاظ ترکیب و تعداد ارائه میگردد، تا طرف مقابل به اساس آن خانواده مورد نظر را دریابد.

در چیستانهای خانگی برای باز گفتن مشخصات خانواده ها این اصطلاحات  بکار گرفته میشوند:

1-زن و شوی برای همسران.

2-دختر و بچه برای دختران و پسران مجرد، دارای ارتباط فرزندی همان خانواده.

3-متک دیگدان (1) اصطلاح طنز آمیز برای اشخاص ذیل:

الف-مردان و زنان بیوۀ مقیم در خانه مورد نظر، بدون در نظر داشت ارتباط نسبی (قومی) و سببی (خویشی) او با خانواده ایکه با آنها زندگی میکند. 

ب-اشخاص منفردیکه با نسبت سببی ، با آن خانواده بسر میبرند.

ج- اشخاص منفردیکه نسبت نسبی فراتر  از یک نسل با خانواده مورد نظر، داشته ولی با آنها یکچا زنده گی میکند، مانند: پدر کلان – مادر کلان نواسه کواسه و غیره.

د-اشخاص منفرد و یا خانواده ایکه هیچ نوع ارتباط قومی و خویشی با- خانواده مورد نظر ندارد؛ مانند: خدمتگار خانه و فامیلش و در سابق کنیز- غلام و زن صورتی.

شیوۀ تدویر مسابقات چیستان گویی چنین است که جوانان و نو جوانان خویشاوند در شب های مهمانی و یا اعضای یک خانواده در شب های زمستان 

------------------------------------------------------------------------------------ 

1-متک سردیگدان (به ضم اول و فتح دوم) در اصل پایه هائی را گویند، که در سه نقطه دیگدان گلین یعنی در عقب و بازوهای آن به شکل نیم کرده ها ساخته میشود، تا دیگ با اتکاه به آنها ثابت و مستقر باقی بماند و هم شعله های آتش به تمام قسمت های زیرین دیگ برسد.

اما در کابل در چیستانهای خانگی به مفهومی که شرح شده بکار برده میشود چاریکار و بگرام بعوض این اصطلاح « لمبک پس در» و در پنجشیر پس «دیگدان» میگوند و شاید هم در سایر ولایات اصطلاح خاص دیگر و جود داشتند باشد.

که زمان بیکاری و تفرریح است گردهم میایند و بعدا از اینکه همه موافقت نمودند که با چیستانهای خانگی و سیله یی برای وقت گذرانی فراهم نمایند، به مسابقه آغاز میکنند.

مسابقه انواع مختلف دارد، مثلا : جواانان دور صندلی نشسته اند و به نوبت از یک طرف یک، یک چیستان میگویند و آدم کند ذهن و ذکی را در حلقه خود تشخیص میدهند، یا اینکه نفر اولی چیستان میگویند، هر کسی که جواب درست گفت نوبت ارائه چیستان بعدی به او تعلق میگیرد، و صورت دیگر اینکه هر نفر جواب دهنده را خود انتخاب میکند.

در آغاز گویندۀ چیستان به آواز بلند می پرسد:

-چیستان چیس ؟(چیست)

دیگران یا شخص طرف مقابل می پرسد:

-در خانه کیس؟(کیست)

باز گویندۀ چیستان میگوید که:

-درخانه شخصی که میزنه یک قرسی.

البته عبارت « که میزند یک قرسی» را از روی شوخی میگویند، زیرا بعضا با گفتن قرس دست خود را چنان حرکت میدهند که نفر پهلوان یا مقابل گوینده تصور میکند که اورا باسلی میزند. این حرکت برای آنست تا فکر و حواس جانب مقابل کاملا متوجه گوینده باشد. بعد گفته میشود که مثلا:

-یک زن یک مرد، ایشان زن و شوی سه دختر، چار بچه، یک متک سر دیگدان این مشخصات طوریست که اگر ترکیب خانواده مورد نظر هستوی باشد، گفته میشود که دو زن یک مرد ایشان زن و شوهری. و اشخاص خارج از ترکیب خانواده طوریکه قبلا شرح شد، متک سر دیگدان خوانده میشوند.

ولی اگر خانواده گسترده باشد، مثلا: والدین با فرزندان دارای همسرو و فرزند خویش یکجا زندگی کنند گفته میشود: پنج زن- پنج مرد ایشان زن و شوی- نه دختر- چار متک سر دیگدان.

شنونده یا شنوندگان تمام اقوام، خویشاوندان، دوستان آشنایان و همسایگان مشترک با گوینده را از حافظه میگذرانند تا این ترکیب و تعداد با کدام یک آنها مطابقت پیدا کند.

در صورتیکه شنونده به دریافت خانواده مورد نظر موفق شد مثلا میگوید:

-خانواده «لاله کو» است.

دیگران با خنده و شادی اورا تحسین نموده دیگری به گفتن چیستان آغاز- میکند. اما اگر طرف مقابل موفق بدریافت پاسخ نگردید، از گوسنده میخواهد که خود جواب گوید. درین قسمت بخش بسیار جالب و سرگرم کننده مسابقه آغاز- میشود. بدینترتیب که گوینده به طرف مقابل میگوید که:

-خی ده میتی ؟(ده میدهی) یا: ده بتی ! (ده بده)

شنونده مجبور است دهکده یا شهری را به او بد هد- در غیر آن جوابی می شنوند . در صورتیکه طرف مغلوب به دادن ده حاضر شود مثلا میگوید:

-برو مزار شریف از تو!

درینجا طرف غالب معلومات خود را در مورد مزار شریف به رخ دیگران کشیده و با سران فرازی و غرور به تحقیر طرف مغلوب آغاز نموده و میگوید:

-مزار شریف از مه بزرگا (بزرگان) و اولیایش از مه زیارت سخی جانش از مه، زیارت شیث پیغمبرش از مه ، خواجه عکاشی ولیش از مه، امام جانش از مه بابه قمبرش از مه، شیخ شادمان ولیش ازمهف خشکه مزارش ازمه ، پیاده- اش از مه، نبات هایش ازمه، اسپ های بزکشی اش از مه.

...مر داری هایش از تو ده چاه قند بیفتم شرنگ  کنم تو ده چاه...بفتی تراپ-کنی. خاندان لاله کو بود.

در صورتیکه طرف مغلوب زیرک باشد و یا اینکه بفهمد طرف غالب قصد اهانت و تحقیر اورا دارد، بعوض دادن یا شهر میگوید:

-ده قرو تک از تو!

چون این جمله شخصی غالب را تحقیر میکند، او برای رفع آن به جانب مقابل- میگوید:

--مه بسایم تو بلیسی، خاندان لاله کو بود.

بدینترتیب با گفتن هر جمله همه می خندند و از کلمات کنایه آمیز دو نفر لذت میبرند، و مسابقه تا نیمه های شب ادامه می یابد.

چیستانهای خانگی که نمایانگر تسلط نظام قبیلوی و پدر سالاری سنتی بر جامعۀ ماست متضمن دو فایده برای نو جوانان و جوانان است.

الف-آنها با خانواده های اقوامف خویشاوندان، اقارب دوستان، آشنایان- و همسایگان خود و نحوۀ ترکیب تعدا دو طرز زنده گانی آنها آشنائی ژرف تر حاصل مینمایند.

ب-آنها به دهکده ها و شهرهای کشور خود عمیقا معرفت می یابند و معلومات حاصل میکند که کدام اماکن متبر که در کدام شهر ها موقعیت دارد و پیداوار زراعتی و صنعتی کدام منطقه از چه قرار است؟