گنجینهٔ اوکسوس (گنجینهٔ جیحون / آمو دریا): یکی از بزرگ‌ترین اکتشافات باستان‌شناسی جهان

گنجینهٔ اوکسوس، که با نامهای دیگری چون «گنجینهٔ جیحون» یا «گنجینهٔ آمو دریا» نیز شناخته می شود، مجموعه ئی شامل حدود ۱۸۰ قطعه اشیای زرین و سیمین (طلائی و نقره ئی)، تندیس ها، مدال ها، پلاک ها،دست بندها،نگین ها، ابزارهای آئینی، وسکه هائی ازدوران هلنی و یونانی-باختری است.این گنجینه از نظر تأریخی، هنری و باستان شناسی، یکی از بزرگ ترین و ارزشمندترین گنجینههای کشف شده در جهان به شمار می رود.

در حال حاضر بخش عمدهٔ این آثار در موزیم بریتانیاو شماری دیگری ازین آثار تأریخی در موزیم ویکتوریا و آلبرت در لندن نگهداری میشود.

بر اساس گزارش مستند اُ.م. دالتون

 ژوهشگر برجسته موزیم بریتانیا، که در سال ۱۹۰۵ میلادی گزارشی تفصیلی از این گنجینه را منتشر کرد، ماجرای کشف و انتقال این آثار با رویدادی غیرمعمول همراه بوده است.

چنانچه در ماه مه همان سال، سه تاجر از بخارا که به گفتهٔ دالتون، این اشیا را از اهالی روستای «تخت قباد» (واقع در کرانههای آمو دریا، در منطقهٔ مرزی میان افغانستان و تاجیکستان) خریداری کرده بودند، در مسیر حرکت از کابل به پیشاور مورد حملهٔ راهزنان قرار گرفتند. به نقل از این روایت، در اثر این حمله، گنجینه به دست راهزنان افتاد. اما یکی از خدمهٔ کاروان، موفق به فرار شده و موضوع را به سروان بریتانیائی ف. برتون (F. Burton)، یکی از افسران سیاسی مقیم کابل، اطلاع داد.

برتون بلافاصله به همراه دو همراه، شبانه به منطقه اعزام شد و در یکی از غارهای اطراف کابل، به گروهی از راهزنان برخورد که در حال مشاجره بر سر تقسیم غنایم بودند. در درگیری رخ داده، چهار راهزن زخمی شده و بخشی از اشیا به دست آمد. روز بعد، برتون با تهدید و اعمال فشار، سایر قطعات باقی مانده را نیز از آن ها دریافت کرد. این اشیاء سپس به هند بریتانوی و در نهایت به لندن انتقال یافتند.

 در ضمن مطالعات تطبیقی سبک شناسی و سکه شناسی بر روی اشیای گنجینه، به ویژه مجسمهٔ بزرگ نقره ئی از پیکر یک انسان برهنه، نشان می دهد که بخش عمدهٔ این آثار متعلق به دورهٔ یونانی باختری و به ویژه قرنهای سوم تا دوم پیش از میلاد است. آثار، تأثیرات آشکاری از هنر هلنیستی (Hellenistic) در دوران پس از فتوحات اسکندر مقدونی دارند.

بر مبنای تحلیل سکه ها و سبک هنری، بسیاری از پژوهشگران آثار این گنجینه را به دوران سلطنت دیودوتس اول (Diodotus I)، بنیان گذار دولت یونانی-باختری (حدود ۲۳۵–۲۰۰ پیش از میلاد) با پایتختی در بلخ (Bactra)، نسبت می دهند. این آثار نمایانگر آمیزش هنر یونانی با فرهنگ محلی باختری اند.

با این حال، ترکیب ناهمگون اشیا نشان می دهد که این مجموعه احتمالاً از مناطق مختلف گردآوری شده و در دوره ئی مشخص، احتمالاً پس از فروپاشی دولت سلوکی در شرق، در محلی مانند روستای تخت قباد پنهان یا نگهداری می شده است و نظر به  محل کشف این گنجینه بوده،که در سپتامبر ۲۰۱۳، و در پی درخواست رسمی دولت تاجیکستان به رهبری امامعلی رحمان، موزیم بریتانیا پذیرفت که نسخههای بازسازی شده ئی از شماری از اشیای این گنجینه را در اختیار موزیم ملی تاجیکستان قرار دهد.

بنابرین، با توجه به محل کشف گنجینه، که در نزدیکی مرزهای افغانستان و تاجیکستان قرار دارد، و همچنین با در نظر گرفتن مرکزیت تأریخی بلخ (در شمال افغانستان) به عنوان یکی از مراکز اصلی حکومت یونانی-باختری، افغانستان نیز بر پایهٔ اسناد تأریخی، دارای حقوق فرهنگی و میراثی مشروع نسبت به این گنجینه است. از این رو، لازم است که مسئولان فرهنگی، علمی و دیپلماتیک افغانستان نیز برای بازگرداندن، یا دست کم بهره برداری از نسخههای آثار، اقدامات جدی و هدفمند را روی دست گیرند.