گنجینه اوکسوس و یا ( گنجینه جیحون، آمو دریا ) ،
گنجینه اوکسوس، مجموعه ئی از (۱۸۰ ) تکه اشیا و سکههای طلائی و نقره ئی، یکی از جمله بزرگترین و مهمترین گنجینههای با ارزش تأریخی کشف شده در جهان است، که فعلاً آثار مربوط باین گنجینه درموزیم بریتانیا و موزیم ویکتوریا آلبرت نگهداری میگردد.
این گنجینه احتمالاً درسال (۱۸۸۰ م) بغارت برده شده، اما بعد به طور اتفاقی در یک پیشآمد فوق العاده عجیب، این آثار بسرقت برده شده، دو باره به دست آمده اند.چنانچه طبق نوشته « اُ.م.دالتون »، که درسال (۱۹۰۵م) به نشر رسیده و او در این سند ادعا نموده، که در ماه «می» همان سال، سه تاجر از بخارا که از قرار معلوم گنجی را از اهالی روستای محل ( تخت قباد در تاجکستان) خریداری کرده بودند، از طریق کابل بطرف شهر پیشاور در حرکت بودند. ولی در شرق کابل آنها مورد حمله و تهاجم راهزنان قرار گرفتند و در نتیجه راهزنان آثار این گنجینه را از نزد آنها دزدیده بودند ، اما مستخدم این تجار موفق به فرار و به اردوی سروان « ف. برتون» که او یکی ازجمله افسران سیاسی بریتانیا درکابل بود،این خبر را می رساند. برتون هم با دو نفر امربر خود بسوی محل حادثه حرکت میکند و اندکی قبل از نیمه شب، در یک غار با راهزنان گنج برخورد می کنند، که بر سر تقسیم غنایم با یکدیگر مشغول مشاجره بودند. اما درطی یک درگیری، چهار نفر از رهزنان زخمی شده و در نتیجه این زد و خورد، آثاری ازین گنجینه را تسلیم افسر انگلیسی مذکور مینمایند. روز بعد بازهم برتون با تهدید منتهی به زور، راهزنان را وادار میکند، تا آنها آثار باقیمانده این گنجینه را نیز تحویل او بدهند.
طوریکه دیده میشود، بیشترین اشیا این گنجینه، متعلق به دوران هلنی مابی، یعنی هنر و معماری یونانی در سالهای (۲۷-- ۳۳۰ ق از م) است. درضمن شماری ازین آثار متعلق به اوایل قرن پنجم تا اوایل قرن دوم پیش از میلاد بوده، که در سرزمینهای تحت کنترول یونانی ها رواج داشته است. چنانچه مجسمه بزرگ نقره ئی و تمام قد از یک انسان برهنه موجود در این گنجینه دلالت به یونانی بودن این مجسمه دارد.
بنابرین بادر نظر داشت مطالب فوق و همچنان موجودیت سکههای جدیدتر مقارن حکومت یونان - باختر، که مربوط باین گنجینه استند، گفته میتوانیم که گنجینه آکسوس متعلق به دوران سلطنت دیودوتس اول « دیودوت یکم » حاکم سلوکی یونان باختری (حدود ۲۳۵ تا ۲۰۰ ق م) بمرکزیت « بلخ» می باشد.
یعنی اینکه آثار تأریخی گنجینه اوکسوس، مربوط بیک سر زمین معین و دوران خاصی نبوده و احتمالاً مربوط به سرزمینهای جداگانه یی بوده، که بعد از پایان قرن سوم قبل از میلاد در محلی بنام تخت کواد (قباد) از نواحی مرزی افغانستان و تاجیکستان نگهداری میشدند.
البته بهمین دلیل بوده، که در ماه سپتمبرسال (۲۰۱۳م) موزیم برتانیا در رابطه به درخواست امامعلی رحمان رئیس جمهور، بدولت تاجکستان وعده سپرده، تا نقلی ازین آثار زرین تأریخی را به موزیم ملی تاجکستان بفرستد.
پس در اینصورت کشور ما نیز در این رابطه حقوق تأریخی و سهم مهم خاص خود را دارد، که مسؤلین امر نباید این مسله را فراموش نمایند و در زمینه خاموش و بی تفاوت باقی بمانند