الفبای زبان دری

آ  ا ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و هـ (ه / ـه / ~ ) ء ى .

هر یک از نمودارهای نوشتاری بالا "حرف" یا گرافیم یعنی واحد نوشتاری، نامیده میشود.

هر کدام از حرفهای ب پ ت ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن نمودار نگارش یک واک یا

فونيم یعنی واحد آوازی زبان دریست. باید گفت که نوشتن درست حرفهای "ت"، "ط" ، "ذ" ، " ز" ، " ظ" ، "ض" ، "ث" ، " س" ، "ص" ، "ع" ، "ء" ، "ح" ، "هـ" ، در واژهها دشواریهایی به بار می آورد ، زیرا :

"ت" و "ط"،

"ذ" ، "ز" ، " ظ" ، و "ض"،

"ث" ، " س" و "ص"،

"ع" ، "ء" و " ا " ، "ح" و " هـ" را دری زبانان غالباً یک سان تلفظ میکنند ، اما اگر در نوشتن ، واژههای ویژه یی یکی به جای دیگری نوشته شوند، معنای آن واژه ها دگرگون میشود یا واژه ها بیمعنی میگردند به گونه نمونه هرگاه واژۀ "وعظ" را به رنگ "وعذ ، وعزو وعض" یا واژۀ "حرص" را به سان "حرث و حرس" یا واژه "توت" را به صورت "طوط، طوت و توط" و یا واژۀ "حرف" را به شکل "هرف" (به همین گونه ممکن است "عمل" را "امل" یا "حمل" را "همل" و مانند آن) بنویسیم، مفاهيم واژه ها دگرگون یا واژه ها بیمعنی میشوند. برای درست نوشتن واژه ها روش ویژه یی وجود ندارد باید هر نویسنده یی هیئت درست چنین واژه ها را بشناسد و هر یک را درست بنویسد. از شمار حرفهای الفبای دری "آ، ا ، و ، ی" نمودار واکها (واحد های آواز های گفتاری) واول اند . واولها ، که آنها را در عربی "حروف علت" و در زبان دری "مصوتها" و"صدادارها"  گفته اند، واکهایی اند که هنگام تولید آنها، توسط دستگاه تولید آوازهای زبان ، در جریان هوای تنفس (که آواز در واقع از اهتزاز و جنبش آن پدید می آید) هیچ گونه بندشی صورت نمیگیرد و براساس اختلاف موقعیت و حالت عضلۀ زبان در خالیگاه دهن و پدید آمدن تفاوتهایی در وضع و شکل لبها ازهم تمایز مییابند و نیز درساختار زبان همواره اوجهای هجاها (کرسیهای فشار و تکیه واژه) ها را تشکیل میدهند همچنان حرفه که در نوشتن تالیها (واریانتـهـا الوگرافهای) گوناگون 

" ه / ؟ / ~ " دارد گاهی نمودار واول است ، که ما "های غیر ملفوظ " مینامیم.

واما كانسونانتها که درعربی حروف صحیح و در دری حروف صامت یا بیصدا نامیده میشوند ، و اکهایی اند که به هنگام تولید آنها توسط دستگاه تولید آوازهای زبان ، در جریان هوای تنفس بندشی جزئی یا کلی ایجاد میگردد و چنین واکها در ساختار زبان هیچ گاهی اوج هجا ها را تشکیل نمیدهند ، بل در حاشیه اوج هجا قـرار میگیرند. در نظام نوشتاری زبان دری درست نوشتن کانسونانتها ، جز آنکه پیشتر گفتیم و نمونه هایی آوردیم، دشواریهای ژرف و پیچیده کمتر است ، زیرا هر حرف نمودار یک واک ویژه است ، اما دشواریهای اساسی و ژرف بیشتر در دستنویسی حروف واول است ، زیرا هر حرف واول نمودار چندین واک است و چون واول های واژه ها در ساختارهای صرفی و نحوی با هم بیامیزند و یکی در پی دیگر آیند، نویسندۀ نوکار مشوش میگردد و بسا که دچار اشتباههایی میشود و آهنگ همگونه گی املاییش برهم میخورد. از سوی دیگر، برای درستنویسی و اولها در واژه ها از دیرباز، پژوهشگران به تنهایی یا به صورت گروهی تلاشهایی کرده اند که رهنمودهای هریک یا هر گروه پیروانی دارد این عوامل و نیز سنت هزار ساله نظام املایی و نگارشی زبان دری، که با جامعۀ مادگرگونی پذیرفته رو به تکامل نهاده است و در دستنویسهای فراوان از مراحل گوناگون تكامل رسم الخط دری آشکارا دیده میشود، با هم در آمیخته ناهمگونی املای واژه ها گردیده است.

برای اثبات این واقعیت به آوردن گواه نیازی نیست ، زیرا هر برگی از کتابی را که برگردانیم یا به هراثری خطی باشد یا چاپی نظر اندازیم، به خصوص در مجله ها ، روزنامه ها و جریده ها و حتی در نوشته یک، نویسنده ناهمگونیهای بیشماری در نگارش عین واژه مییابیم.

گفتیم که نوشتن و اولها و ترکیبهای آنها در واژه ها و ساختارهای اشتقاقی، صرفی و نحوی دشواریهایی دارد و ناهمگونی املایی بیشتر از همین رهگذر برخاسته است.

بهتر است در این پیشگفتار آن دشواریها را به اختصار برشماریم.

نخستین و دومین حروف الفبای ما دارای شکلهای زیر است:

آ ، ا ، أ 

(آ) در آغاز و میانۀ واژه ها نمودار/ a / (به اصطلاح الف ممدوده) است :

آمد ، آفتاب، آورد ، آذین ، آبرو ، آتش ، آسوده ، آیین ، مآل ، جلالتمآب ، که حرف ماقبل آن نیز متحرک است ، مآخذ، مآثر، منشآت.

(ا)  در آغاز واژه :

گاهی نمودار / a/ (زبر یافتحه) است :

امر، ای ، انگور ، انار ، اشک ، اگر ، افروخت - ما آن را "الف متفوح" گوییم ، گاهی نمودار /1/ (زیر یا کسره) است :

امضا ، اعلان ، اقرار امکان ایجاد ، امروز، اثبات - ما آن را "الف مکسور" نامیم.

گاهی نمودار / u/ (پیش یا ضمه ) است:

استاد ،اصول ،اردو ،اجاق اسلوب امور- ما آن را "الف مضموم" خوانیم.

(آ) درمیانۀ واژه نمودار/ a/ (زبر) است.

مسأله ، مأوا ، مأخوذ ، مأنوس .

درانجام واژه نمودار کانسونانت ساکن است:

مبدأ ، منشأ ، ملجأ

(و) گاهی نمودار کانسونانت / w / است.

به تنهایی به حیث {و} عطف و ربط در حال وصل / U / خوانده میشود، چون : من و گرز و میدان و افراسیاب.

واما در حال فصل / wa / خوانده میشود ، مانند:

فرزانه از این که قلم ، کتاب و کتابچه اش را نیاورده بود ، اندوهگین مینمود.

در آغاز واژه :

گاهی نمودار/ wa / است؛ مانند :

وى ، ولد ، وقت ، ورزش.

 گاهی نمودار/ WI است ، چون :

وفق ، ورد ، ولايت .

گاهی نمودار/ wu / است ، مانند :

وصول ، وحوش ، ورود ، وقوف .

درمیانۀ واژه :

گاهی نمودار/ wa / است ، مانند:

اول ، بين الدول ، احول ، محول ، روند ، میوند ، کشاورز، تکاور روک میز.

 گاهی نمودار/WI/ است ، چون : متمول ، متحول ، مشاور، مجاور. گاهی نمودار/wu/ است ، چون تعاون ، تلون ، تحول ، تمول ، تناول. گاهی نمودار گونه یی از /w/ (واو معدوله) است ، مانند:

خواهر، خوانش ، خواهش ، خواب ، خوار

در انجام واژه :

گاهی نمودار /aw/ است ، مانند:

نو ، جلو ، پیشرو ، نرو ، بدو.

گاهی نمودار /w/ است چون : 

سرو ، مرو ، تذرو 

همچنان (و) گاهی نمودار واول است.

درمیانۀ واژه :

گاهی نمودار/u/ پیش یا ضمه است ؛ مانند:

خود ، خورشید ، خوشنود، خوش.

گاهی نمودار /U / ( واو معروف) است چون :

توت ، خوب ، نمود ، بود ، رنجور ، دور.

 گاهی نمودار / o / (واو مجهول) است ، مانند : 

شور ، گور ، تور ، زور ، کور.

در انجام واژه :

گاهی نمودار /o/ است ، مانند:

گفتگو ، بدخو ، شستشو ، آرزو ، آبرو.

گاهی نمودار / u / است ؛ مانند:

بازو ، ناژو ، آلو ، لیمو.

(ی) گاهی نمودار کانسونانت /y/ است.

در آغاز واژه :

گاهی نمودار / ya / است ، مانند:

یک ، یم ، یل ، ید ، یزد (شهریزد، فرخی یزدی) 

گاهی نمودار / y / است ، چون :

یار، یابنده ، یوغ ، یاد ، يال.

درمیانۀ واژه :

گاهی نمودار / ya/ است ، مانند:

درایت ، نهایت ، سعایت ، سیر، مویک.

گناهی نمودار / ay / است ، مانند:

پیوند ، پیکار ، میگسار ، بیعت ، دیر (صومعه)

در انجام واژه :

گاهی نمودار / ay / است ، چون:

می، وی، پی، نی.

گاهی نمودار / y / است ، مانند:

جوی ، موی ، بدخوی، روی ، شوی (شوهر).

(ی) همچنان نمودار واول است :

درمیانۀ واژه :

گاهی نمودار واول /e / (یای مجهول) است ، مانند:

دیر، میوه ، ریو ، دیو ، نیو ، سیر، شیر (حيوان) ، تیغه.

گاهی نمودار واول /I/ (یای معروف) است ، چون:

سیر، تیر، پیر، شیر، منیر، فیل، بیم.

در پایان واژه :

گاهی نمودار/e / (یای مجهول) است ، مانند:

مردی (نکره) ، همی ، کتابی.

گاهی نمودار/ I/ (یای معروف) است ، مانند :

مردی ( اسم معنی) ، کتابی (نسبت) ، گفتی ، کشتی.

گاهی درعبارتهای اضافی و توصیفی /yi/ خوانده میشود ، مانند:

کشتی باربردار، صوفی وارسته.

باید یادآور شد که زبان گفتاری دری (لهجۀ کابل) هشت واک واول دارد و

چندین واول مرکب (دفتانگ) یایی وواوی از گونۀ واکهای : / úu oá île و دفتانگهای: / aw îw ew áw ay áy úy oy /

که تمام اینها توسط پنج حرف (آ ، ا ، و ، ی ، ه ) و ترکیبات آنها نوشته میشوند. از سوی دیگر الفبای زبان دری ویژه گیی دارد که الفباهای دیگر ندارند و آن این است که هر حرف صامت غالباً چهار گونه خوانده میشود، چنان که حرف {ب} را هم ساکن ، هم مفتوح هم مكسور و هم مضموم میتوان خواند. از این نگاه و از نظر مراحل تکامل نظامهای الفبایی ، الفبای ما هم "فونیک" است ، یعنی دلالت برواک بسیط میکند و ساکن خوانده میشود و هم هجاییست و در عین هجایی بودن برهجا های CI,Cu ،Ca )علامۀ C نمودار صامت است( دلالت مینماید و مثلاً "ب،ب،ب،ب" خوانده میشود و پیرو هیچ دستور وقاعده یی نیست. این دشواریها و پیچیده گیها سبب شده است که از یک سو، در خواندن بسیاری از واژه ها اشتباه روی دهد و از سوی دیگر در نوشتن واژه ها سرگردانیها و نابه

سامانیهایی به بار آید.

هر چند در گذشته از سوی پوهنتون کابل به ویژه پوهنحی ادبیات و وزارت معارف وقت تلاشهایی برای همگونسازی املا و نشانه گذاری زبان دری صورت گرفته رهنمودهایی به منظور تدریس به دانشجویان و شاگردان نگاشته شده است، چنان که به سال ۱۳۳۰ یک جزوۀ درسی به نام "بحث انتقادی بر املا و انشای فارسی" توسط استاد عبدالاحمد جاوید تدوین گردید. سپس به سال ۱۳۴۰ رساله یی در این زمینه به نام یک روش جدید در املای فارسی توسط گروهی از استادان پوهنځی ادبیات و دانشمندان وزارت تعلیم و تربیه فراهم آورده شد این رساله به سال ۱۳۴۲ با اندک دگرگونی و تعدیل به نام "روش جدید دراملای دری" به جای شماره هشتم "مجلۀ بخوان و بدان" به نشر رسید و سپس به سال ۱۳۵۵ با اصلاحات و افزایشهای بیشتری از سوی پوهنحی ادبیات و علوم بشری به نشر سپرده شد. آخرین بار رساله یاد شده به سال ۱۳۵۹ توسط پوهنمل، لطیف ناظمی به حیث جزوۀ تدریسی مورد تجدید نظر قرار گرفت چون در مورد املا و نشانه گذاری زبان دری هنوز هم ناهمگونیها و اختلافاتی وجود دارد بنابر این اتحادیه نویسنده گان ج . د. ا بر آن شد تا تازه ترین نظریات را بررسی نموده رساله یی به حیث رهنمود فراهم آورد و به همین مناسبت، کمیسیونی متشکل از استادان پوهنتون کابل اکادمی علوم ج.د.ا. واعضای مسلکی اتحادیه را برگماشت که رسالهٔ تازه یی در این زمینه فراهم آورند تا به صورت همگون در سراسر کشور مورد کار برد قرار گیرد.