کاسهٔ گرانیتی و یا «کچکول بودا»؛
سندی از هنر بودائی دورهٔ کوشانیان در سرزمین آریانا،
کاسهٔ سنگی بزرگ، مشهور به «کچکول بودا» (Buddha’s Begging Bowl)، یکی از آثار برجستهٔ باستانیِ دورهٔ بودائی در افغانستان است، که هم اکنون در موزیم ملی افغانستان در کابل نگهداری می شود. این اثر از سنگ گرانیت خاکستری مایل به سبز تراشیده شده و ابعادی قابل توجه دارد: قطر حدود ۱٫۷۵ متر، ارتفاع حدود ۰٫۷۵ متر، و ضخامت دیواره تا ۱۸ سانتی متر. وزن تقریبی این کاسه به ۴۰۰ کیلوگرام می رسد.
این کاسهٔ عظیم، بر پایهٔ منابع تأریخی، در سال ۱۹۲۵ میلادی از محوطهٔ آرامگاه «میرویس خان» در شهر قندهار به موزیم ملی افغانستان انتقال داده شد. قدمت واقعی این اثر اما، بسیار فراتر از دورهٔ اسلامی است و بنا بر شواهد باستان شناسی، به دوران پادشاهی کوشانیان و احتمالاً عصر سلطنت کنیشکا بزرگ (قرون ۱ تا ۳ میلادی) بازمی گردد.
چنانچه یکی از مهم ترین دلایل انتساب این اثر به دورهٔ کوشانی-بودائی، نقش گلهای نیلوفر آبی بر بدنهٔ کاسه است؛ نمادی مقدس در فرهنگ بودائی که در هنر کوشانی در قلمرو آریانا، کاربرد فراوان داشته است.
از سوی دیگر، نقش برجستهٔ بودا،که در محوطهٔ مس عینک (کابل، کشف شده در ۲۰۱۰م)، کچکول یا دیگ مشابهی را در بخش زیرین و در میان زائران بودا به تصویر کشیده است. شباهت ترکیب بندی، فرم نیم کره ئی، و جایگاه آئینی این دو شیء، پیوند مستقیم آن ها را با سنتهای نذری و ریاضت در آئین بودائی تأیید می کند. این شباهت ها، سندی تصویری و باستان شناسی بر خاستگاه بومی کچکول بودا در کابل است.
اما در سالهای گذشته، برخی رسانه ها چون رادیو آزادی و آژانس خبری فرانسه گزارش دادند که تیمی از باستان شناسان هندی قصد داشت با سفر به کابل، مدعی مالکیت بر این دیگ شوند؛ آنان مدعی بودند که این اثر شاید همان کچکول بودائی باشد که از یکی از معابد بودائی در هند ناپدید شده است.
بر اساس دیدگاه آنان، اگر ترکیب معدنی سنگ این اثر، با منابع سنگی افغانستان ناسازگار باشد، می توان ادعا کرد که منشأ آن در هند بوده است. افزون بر این، حکاکیهای اسلامی روی بدنهٔ دیگ –که مربوط به دورهٔ تیموریان هرات (قرون ۱۴–۱۵ میلادی) است– نیز از سوی آنان دلیلی برای الحاق دیگ به تأریخ پس از اسلام تلقی شده است.
اما پژوهشهای تأریخی و قراین هنری خلاف این را نشان می دهند:
زیرا ساختار، ابعاد و جنس سنگ با نمونههای شناخته شده در جنوب افغانستان سازگار است.
سبک نقش ها، به ویژه گل نیلوفر و کاربرد آئینی کاسه، از سنت کوشانی آریانا و گندهارا الهام گرفته است، نه هنر جنوب هند.
حکاکیهای اسلامی دورهٔ تیموری، با فاصله ای هزارساله از ساخت اثر، بعدها به منظور وقف یا استفادهٔ صوفیان مسلمان بر بدنه دیگ افزوده شده اند؛ چنان که در بسیاری از آثار بازنویسی شده رایج است.
پس با استناد به اسناد و دلایل ذیل:
1. شباهت دقیق و تطبیقی با کچکولهای تصویری بودا در نقش برجستههای مس عینک؛
2. نماد نیلوفر آبی به مثابه نشان فرهنگی کوشانیان؛
3. محل کشف دیگ در قندهار، بخشی از سرزمین آریانا و در محدودهٔ تأریخی دولت یونانی-باختری و سپس کوشانی؛
4. و تحلیل سبکی و سکه شناسی در سایر آثار مرتبط با دوره بودائی در افغانستان؛
پس با اطمینان میتوان گفت، که دیگ گرانیتی مشهور به "کچکول بودا" موجود در موزیم کابل، نه مربوط به کشور هند، بلکه از سنت هنری و مذهبی بومی سرزمین آریانا (افغانستان امروزی) برخاسته است.
این اثر نه تنها گواهی بر تأریخ بودیسم در سرزمین آریانا، بلکه سندی علیه ادعاهای بی بنیاد و غیر مستندمالکیت این اثر از سوی یکی از کشورهای همسایه است.