حدیث
مصدر دوم تشریع اسلامی و یکی از مهمترین علوم منقول حدیث بود و آن اثر باقیمانده ازاقوال یا افعال حضرت رسول صلعم است که سنت گفته می شود و بعد از قرآن عظیم در اهمیت و حجیت بدرجۀ دوم واقع است.
در عصر نبوی قسمت اعظم مردم عرب از خوانش و نگارش محروم بودند بنابران احادیث حضرت پیامبر (صلعم) را شفاها یکی از دیگری روایت میکردند و چون از یکی بدیگری به تسلسل و عنعنه میرسید البته دران تحریف با تبدیل کوچکی روی میداد که به غموض و ابهام منجر میگشت و این وضع تا قرن دوم هجری دوام کرد، تاکه درینوقت علمای اسلامی به جمع و تدوین حدیث همت گماشتند. ۲
گوسند عمر بن عبدالعزیز خلیفۀ اموی در حدود ۱۰۰ هـ۷۲۸م به ابوبکر بن محمد انصاری قاضی مدینه (متوفی ۱۲۰هـ۷۳۷م) نوشته بود که هر چه را از حدیث و سنت رسول خدا دریابد انرا بنوسید . ۳ و نیز ابو نعیم روایت کرد: که عمر بن عبدالعزیز بتمام اطراف مملکت امری داد تا احادیث نبوی را فراهم آورند. ۴ اما این خواهش
۱عجائب الهند ۳ طبع لیدن.
۲تاریخ الاسلام السیاسی ۱/۳۹۱
۳الموطاء بروایت محمد بن حسن
۴فجر الاسلام ۲۶۵ بحوالت تاریخ صفهان
خلیفه در عصر کوتاه امارت او تحقق نگرفت و در عصر عباسیان نخستین بار عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریح رومی مشهور به ابن جریح (روزن زبیر) متوفی در بغداد ۱۵۰ هـ۷۶۱احادیث نبوی روایتی مجاهد و عطاأ و اصحاب عبدالله بن عباس را در مکه فراهم آورده ولی خلیفه منصور اورا جایزه یی نداد و بعد از زین کتب فروان احادیث تدوین یافت که مخصوصا خراسانیان و مردم دانشمند این سرزمین درین کار سهم بزرگ داشتند مثلا:
عبدالله بن مبارک مروی:
در مروخراسان امام محدثان بود(۱۱۸/۱۸۱هـ) و در سفر های دراز خود احادیث وفقه و عربی را فرا گرفت و نخستین بار کتاب اللجهاد را نوشت (نسخۀ خطی لیبزیگ ۳۲۰) و نیز کتاب دیگری را بنام کتاب الزهد و الرقائق در علم حدیث تالیف کرده است (نسخۀ خطی لیزیگ ۲۹۵ و مکتبۀ فاس ۶۳۴ و مکتبه سند)۲
مدرسۀ ابن مبارک در مرو پرورشگاه رجال بزرگ حدیث گردید، که این علم را در عالم اسلام به اوج خود رسانیدند و یکی از شاگردان معروف این مدرسه ابن راهویه مروزیست که ما ذکر اورا قبلا در مبحث علم قرا آت کرده ایم.
ابن معین سرخسی:
مردم خراسان و شاگردان مدرسۀ مرو، نه تنها در نوشتن مسانید و فراهم آوردن احادیث و تصحیح و تنقیح ان بهره داشتند ، بلکه در علم رجال حدیث که شناسایی راویان و محدثان بدان تعلق دارد نیز کار کردند. و اولین نویسندۀ خراسانی درین علم ابن معین ابوزکریا یحیی بن معین مرویست (۱۵۸/۲۳۳هـ) که در تمام عالم اسلام بعد از طبقات ابن سعد نویسندۀ کتاب دوم تراجم محدثان و تاریخ حیات ایشان شمرده می شود و اصلش از سرخس است، که پدرش عامل خراج ری بود، و تمام ثروتیکه به پسرش ماند، در راه طلب حدیث صرف کرد او در بغداد میزیست ودر
۱الاحهاء غزالی ۱/۱۰۱ تذکرة الحفاظ ذهبی ۱/۱۵۳ و تاریخ بغداد خطیب ۱۰/۴۰۰ ببعد
۲بروکلمان ۳/۱۵۳ و الاعلام ۴/۲۵۶
مدینه در گذشت و از عبدالله بن مبارک مروی سماع حدیث نمود و با امام احمد حنبل در طلب حدیث همکار و همدرس بود ذهبی اورا سید حفاظ و عسقلانی امام جرح و تعدیل می شمارد و ابن حنبل گوید که از همۀ ما دانشمندتر به رجال حدیث است وی میگفت : بدست خود هزار هزار ( یک ملیون) حدیث نوشته ام . از آثار او کتاب التاریخ و العلل در رجال (نسخۀ ظاهریۀ دمشق) و معرفة الرجال (ظاهریۀ دمشق) موجود است. ۱
دارمی سمرقندی
دیگر از دانشمندان خراسانی که در علم حدیث مرتبتی بلند دارد، عبدلله بن عبدالرحمن دارمی سمرقندی (۱۸۱/۲۵۵هـ) مولف کتاب سنن دارمی و شیخ مسلم و ابو داود و ترمذیست که مدتی کوتاه در سمر قند قاضی هم بود، و چون کتاب سنن خویش را در تحت نظر اجتهادی و اجتهادی و استقلال رأی نوشته بنابرین در جمله صحاح نیامده و انقدر قبول نیافته است و بنام المسند الجامع در جونپور هند ۱۲۹۳ هـ و در حیدر آباد دکن ۱۳۰۹ هـ و در دهلی ۱۳۳۷ هـ طبع شده است . ۲
دارمی در حجاز و شام و مصر عراق و خراسان سماع حدیث کرد وی مرد فاضل و عاقل و مفسر و فقیه بود که علم حدیث را در سمرقند رواج داد، و کتاب تفسیر بدو منسوبست . ۳
خلف بن سالم سندی
ابو محمد خلف بن سالم حافظ مشهور و محدث بزرگ و از موای آل مهلب بود که در کوفه و بغداد از یحیی بن سعید قطان و ابو نعیم درس حدیث خواند، و شاگردانی را مانند حاتم و ابو القاسم بغوی و عثمان دارمی پرورش داد، و امام نسایی در سنن
۱بروکلمان۳/۱۶۱ به حوالت ابن ندیم ۲۳۳ و خطیب ۱۴/۱۷۷ و سمعانی ۵۲۵ و ابن خلکان و تهذیب نووی ۶۲۸ و شذرات ابن عماد ۲/۷۹ و غیره.
۲بروکلمان ۳/۱۹۹
۳الاعلام ۴/۲۳۰ بحوالت تذکرة الحفاظ ۲/۱۰۵تهذیب التهذیب ۵/۲۹۴ و خطیب بغدادی ۱۰/۲۹
خود از روایت نماید . بعمر ۶۹ سالگی روز ۲۲ رمضان ۲۳۱هـ۸۴۵ م در بغداد وفات یافت.۱
ابو نصر سندی :
نام او فتح بن عبدالله اصلا سندی و از موالی آل حکم بود، که در حدیث وفقه و علم کلام شهرت یافت و از استادان او حسن بن سفیان و لقبش فقیه و متکلم بود.گویند روزی یک عرب مدهوش و مست اورا گفت: باچه ناز و تبختر میگذری ای غلام! بو نصر گفتمش : سببشش ایسنت: که من رویۀ گذشتگان شما را بر گزیدم و شما شیوۀ اجداد مرا گرفتید!۲
اسرائیل بن موسی
وی از اعراب بصره و ساکن شرق خراسان و از تبع تابعین بود، که از حسن بصری و محمد بن سیرین و سفیان ثوری و غیره محدثان بزرگ روایت میکرد، و علمای حدیث اوراوی ثقه می شمردند و بخاری از و حدیثی را می اورد و سمعانی گوید که باو موسی اسرائیل به هند رفت و مشهور به هندی شد. ۳
ربیع سعدی :
شیخ محدث ابوبکر ربیع بن صبیح سعدی بصری از قدمای محدثان است که بقول حاجی خلیفه از مصنفان نخستین اسلامی شمرده می شود، و از حسن بصری و سفیان ثوری ووکیع و دیگر علمای بزرگ روایت نماید، و او مرد صالح و صادق و پارسا و مجاهد بود، که بقول طبری به سند رفت و در آنجا سنه ۱۶۰ هـ۷۷۶ م در گذشت ۴