حضرت امام ابو حنیفه و مدرسه فکری او
ابو حنیفه نعمان بن ثابت بن زوطی ( به ضمه اول و فتحه سوم) بن ماه که جدش در کابل و پدرش ثابت در نساء خراسان زاده بود. وزوطی از کابل به بردگی تیم الله بن
۱تاریخ التشریع الاسلامی ۲۸۱ ببعد
۲الاعلام ۱/۱۹۳ بحوالت ابن عساکر ۲/۲۸ و حلیه ۹/۱۶۲ و صفة الصفوه ۲/۱۹۰ و ابن خلکان ۱/۱۷ و تاریخ بغداد ۴/۴۱۲ و البدایه ۱۰/۳۲۵ و غیره
ثعلبه درامد، و ثابت در کوفه آزادی یافت، و ابو حنیفه در کوفه بسال ۸۰ هـ۶۹۹ م متولد و بعمر ۷۰ سالگی در سنه ۱۵۰ هـ۷۶۷م وفات یافت، که در مقابر خیزران در عسکر مهدی بغداد بخاک سپرده شد. او ز تابعین و پارسایان امت بود، که ملاقات بعضی از صحابه رسیده، و اخلافش هم در کوفه و بصره قاضیان بودند و فقیه و محدث معروف عبدالله بن مبارک در مدح او گفت :
لقد زان البلاد و من علیها
امام المسلمین ابو حنیفه
بآثار و فقه فی حدیث
که آیات الزبور علی الصحیفه
فما فی المشرقین له نظیر
ولا با المغربین و لا بکوفه ۱
امام ابو حنیفه (رض) شغل تجارت خز در کوفه داشت، که موسس مذهب معروف و بزرگ قفهی و تشریعی اسلامی بنام او حنفی است و به حجت قوی و منطق درست و کرامت نفس و اخلاق نیکو و نفوذ کلام و کثرت علم و دانش فقه و حدیث شهرت داشت، و امام شافعی میگفت:
که مردم در فقه عیال ابو حنیفه اند.۲
امام ابو حنیفه موسس مدرسۀ رأی و قیاس است در فقه اسلامی ، ۳ که صدها نفر شیخ و شاگرد داشته و سلسلۀ اساتید اورا در مدرسۀ کوفه چنین نوشته اند:۴
۱الفهرست ۲۸۴
۲الاعلام ۹۴
۳امام زفر میگفت: تا وقتیکه اثر بدست آید مارأی را نمیگیرم و چون اثر آید رأی بر خیز د (جواهر المضیه)
۴ضحی الاسلام ۲۱۸۰
عبدالله بن مسعود در کوفه (متوفی ۳۲هـ) علی بن ابی طالب در کوفه (شهادت۴۰هـ
شریح حاث کندی علقمه بن قیس نخمی مسروق بن اجدع همدانی اسو بن یزید نخمی
ابراهیم نخمی (م۹۶ هـ) عامر بن شراحیل شعبی (م۱۰۴هـ)
حماد بن ابی سلیمان (م۱۲۰هـ)
ابو حنیفه (م۱۵۰هـ)
ابو یوسف کوفی محمد بن حسن شیبانی زفربن هذیل
(۱۱۳/۱۸۲هـ) (۱۳۱/۱۸۹هـ) (۱۱۰/۱۵۸هـ)
ابو حنیفه در درسگاه حماد بن ابی سلیمان اشعری در مسجدکوفه هژده سال شرکت کرد، و آنقدر ازو پرسید که بالاخره حماد گفت: یا ابا حنیفه ! قد انتفخ جنبی و ضاق و چون در خلافت طرفدار علویان در مقابل عباسیان بود، بنابرین منصور خلیفه عباسی اورا بزندان انداخت تا که دران بمرد. ۱
امارویۀ ابو حنیفه علیه الرحمه در اجتهاد این بود: که در فهم مطالب قران عظیم
۱برو کلمان ۳/۲۳۵ و ضحی ۲/۱۸۴
برراهیکه ائمۀ دیگر رفتندی میرفت . الا در مواردیکه در فهم مدلول و اشارات و طرق استنباط ازان با دیگران اختلاف داشتی . ولی در قبول احادیث شیوۀ خاصی داشت ، و همان احادیث نبوی را مورد عمل قرار میداد، که جماعتی دیگر روایت کردند و رجال ان هم ثقه و صادق بودندی و فقیهان در شهر ها بر عمل آن اتفاق داشتند. و اگر در موردی چنین حدیث و یاقول صحابی بدست نیامدی .
باوجودسکه کتب معتبر مذهب حنفی را شاگردانش بعد از و ترتیب کرده اند، ولی برخ کتب باو نیز منسوبست که از ان جمله است :
۱/فقه اکبر درده باب در بیان عقاید طیع حیدرآباد دکن ۱۳۲۱ هـ
۲/فقه اکبر دوم که بعد از ۳۹۰ هـ تالیف شده طیع قاهره ۱۹۱۵ م و دهلی ۱۲۸۹ هـ
۳/فقه اکبر سوم بروایت باو مطیع بلخی طبع دهلی ۱۳۰۷ و قاهره ۱۳۲۴هـ
۴/فقه الابسط ظبع حیدر آیاد ۱۳۲۱هـ
۱ضحی ۲/۱۸۵ بحوالت مناقب ابی حنبیفه از مکی ۹۵ و ابن عبدالله ۱۳۹
۲معجم المصنفین ۲/۱۴۴ بحوالت عقود الجواهر
۳ ضحی ۲/۱۸۸ بحوالت مکی ۹۶
۴ ضحی ۲/۱۹۰ بحوالت مکی ۱/۱۶۳
۵/مسند ابی حنیفه بروایت امام ابو یوسف طبع قاهره ۱۳۲۷ هـ و به ۱۲ روایت دیگر نسخه های خطی دارد.
۶/وصایای ابو حنیفه شش نسخه بروایات مختلف که برخی طبع شده است.
۷/ القصیده النعمانیه در مدح حضرت رسول طبع های متعدد دارد.
۸/ ممجادله الاحد الدهر ییین نسخۀ خطی قاهره.
۹/معرفة المذاهب نسخۀ خطی کلکسته و رامپور و پترسیرگ.
۱۰/ نصایح خطی اسکندریه.
۱۱/رسالۀ الفرایض خطی پتنه.
۱۲/الدعاء الماء ثور خطی پتنه .
۱۴/المنبهات علی امور الواجبات منظوم خطی.
۱۵/ الضوابط الثلاثه خطی.
۱۷/ قصیدۀ خطی در ایاصوفیا.
در انتساب این کتب بحضرت امام محققان شک دارند. ولی تعالیم و اجتهاد ها و ماثر تشریعی و فقهی او بجدست که تاکنون هم ملیونها نفوس اسلامی از ملل مختلف شرقی و غربی بین مجرای نیل و گنگاه گرویدۀ مذهب حنفی اند.
امام باو حنیفه از نژاد مردم کابل بود وبقول ابن خلکان چنانچه گفته شد در زبان وادای او آثار عجمیت پدیدار بود و اعراب کلمات عربی را چنانچه شاید اداء نمیکرد و مدرسۀ فقهی او هم بر اساس احتیاجات و حیات این مردم بناشده بود و در تلامیذ و پیروان اوکه از مشاهیر ایشان ۸۸۰ تن را شمرده اند، ۲ جم غفیری از خراسانیان هم بودند که مبادی فکری و تشریع اورا در تمام عالم اسلام و مخصوصا در خراسان بپراگندند و ازین گروه فقیهان حنفی آنانیکه بدو قرن نخستین اسلامی مربوطند:
از مردم بلخ :
(۱)ابومطیع حکم بن عبدالله بلخی قاضی مشهور متوفی ۱۹۹هـ۸۱۴م که کتاب فقه الاکبر را زا امام روایت کرده و در سنه ۱۳۰۷هـ در هند و در ۱۳۲۴ هـ در قاهره طبع شده است .۳
(۲) ابو عبدالله حسین بن محد بن خسرو بلخی (متوفی ۲۲۲هـ۸۳۷م) که راوی مسند ابو حنیفه است (نسخۀ خی برلن) ۴
(۴) ابو عمر و حفص بن عبدالرحمن بلخی قاضی نیشاپور، بقول ذهبی افقه اصحاب خراسانی ابو حنیفه متوفی ۱۹۹هـ۸۱۴ م
۱رساله جواب عثمان بستی در معجم المنصنفین ۲/۱۹۲ ببعد که نسخه مخطوط ۱۰۸۸ هـ این نامه را نقل کرده است.
۲معجم المصنفین ۲/۵۲ ببعد
۳بروکلمان ۳/۲۴۰
۴/برو کلمان ۳/۲۴۰
و مذکور در ترمذی و نسایی است . (۴) خالد بن سلیمان بلخی (۵)ابوعبدالرحمن مسلم بن سالم بلخی که به بغداد برای تحقیق حدیث امده و مرجئ بود و هارون او راحبس کرد. (۶) عبدالوهاب بن عبدر به بلخی که از ثوری روایت نماید در بخاری.
(۷)عتاب بن محمد بن شوذب بلخی مذکور در بخار.(۸)عمربن رباح نا بینا.قاضی بلخ متوفی ۱۷۱هـ۷۸۷م مذکور در ابن ماجه . (۹)مکی بن ابراهیم بلخی حافظ متوفی ۲۱۵ هـ۸۳۰ م مذکور در صحاح سته (۱۰) ابو سهل نصر بن عبدالکریم بلخی معروف به صیقل متفی ۱۶۹ هـ۷۸۵م . (۱۱) ابو بسطام مقاتل بن یان بلخی خزاز از ثقات مذکور در مسلم و بخاری ابو داود و نسائی ۱۲) متوکل بن عمران بلخی از زاهدان خراسان (۱۳)متوکل بن شداد بلخی . (۱۴) ابو محمد حسن بن محمد لیثی قاضی مرو معروف به اعمش .(۱۵) ابو حفض عمر بن هارون متوفی ۱۹۴هـ۸۰۹ م مذکور در ترمذی و ابن ماجه . (۱۶) عصام بن یوسف فقیه محدث مترقی ۲۱۵ هـ۸۳۰م . (۱۷) ابراهیم بن ادهم زاهد و صوفی مشهور متوفی ۱۶۲هـ۷۷۸م مذکور در ادب المفرد بخاری. (۱۸) شقیق بن ابراهیم بلخی زاهد و محدث و فقیه متوفی ۱۹۴هـ۸۰۹م.
از مردم جوزجان:
(۱۹) ابوسلیمان موسی بن سلیمان جوزجانی : از تلامیذ امام محمد شیبانی است که قضای دربار مامون را نه پذیرفت و بعد از ۲۰۰ هـ۸۱۵ م وفات یافت، و کتاب الشروط الکبیر ازوست . نسخه خطی قاهره . ۲ موسی در بغداد فقه خواند و دران جا شهرت یافت از آثار او السیر الصغیر الصلاة الرهن نوادر الفتاوی نسخۀ خطی دارالکتب مصر شناخته شده است . گویند چون مامون اورا بقضا تکلیف کرد جواب داد: ای امیر المومنین ! حقوق خدا در قضا نگهدار! و بران مانند من کسی را مگمار! زیرا من از غضب فارغ نیم و نمی خواهم در چنین حال بین بندگان خدا حکم باشم . ۳
۱معجم المصنفین ۲/۵۲ ببعد
۲بروکلمان ۳/۲۵۷
۳الاعلام۸/۲۷۲
از مردم مرو:
(۲۰)ابو عاصم محمد بن فل بن عطیه مروزی کوفی متوفی ۱۸۰ هـ۷۹۶ م که ترمذی و ابن ماجه و نسائی روایات اورا می آورند از اهل مروبود، که بقول کردری علم فقه را در ماوراء النهر او پراگنده بود(معجم ) (۲۱) ابو عصمه نوح بن یزید ابن مریم قاضی ملقب به جامع ، مرد مرجئی متوفی ۱۷۳هـ۷۸۹م وی اولین کسی است که فقه حنفی را فراهم اورده و ابو حنیفه کتاب شروط القضاء را برایش نوشت.۱
(۲۲) ابو اسحاق ابراهیم بن میمون خراسانی مروزی مقتول ۱۳۱هـ ۷۴۸م از ثقات بخاری و ابو داود و نسائی (معجم)
(۲۳) عبدالله ابن مبارک مروزی امام و محدث مذکور در صحاح سته که ذکرش گذشت ، متوفی در ۱۸۱ هـ۷۹۷م. (۲۴) فضل بن موسی مروی از ثوری حدیث شنید متوفی ۱۹۱ هـ۸۰۶ م مذکور در صحاح سته. (۲۵) یحیی بن نصر از اهل مرو به بغداد و بصره رفت از احول و ابن شبرمه حدیث شنید متوفی در بغداد۲۱۵هـ ۸۳۰م.
(۲۶)اسماعیل بن ابراهیم صایغ سابق الذکر . (۲۷)حسن بن و اقدامام و قاضی مرو متوفی ۱۵۹ هـ۷۷۵م مذکور در بخاری و ابو داود و مسلم. (۲۹) ابو حمزه محمد بن میمون مروزی متوفی ۱۶۷ هـ۷۸۳ م مذکور در صحاح سته .(۳۰)ابو سهل نصیر بن باب مروز ی متوفی ۱۹۳ هـ۸۰۸م (۳۱) محمد بن شجاع بن نبهان مروزی (۳۲) سهل بن مزاحم مروی که علم را در خراسان نشر کرد و قضای مامون رانه پذیرفت . (۳۳) محمد بن مزاحم راوی مذکوری در صحاح سته . (۳۶) ابو مجاهد عبدالله بن کیسان مروزی مذکور در بخاری و مسلم. (۳۶) عبدالعزیز مروزی بن منیب یکی از جهان گردان مذکور در نسائی و ابن ماجه .۱
از مردم ماوراء النهر و بخارا:
(۳۷) ابو سعید محمد بن میسر صاغانی (چغانی) بلخی که در بغداد بود و در ترمذی روایات او موجود است.(۳۸)محمد بن قاسم بخاری که چهل سال با امام صحبت داشت.(۳۹)اسحاق بن مجاهد حنظلی که امام ابویوسف عقل و حلم اورا ستوده است . (۴۰) حازم بن اسحاق بخاری. (۴۱) مجاهد بن عمر و قاضی .
۴۱)ابومقاتل حفص بن سهل سمرقندی صاحب کتاب العالم و المتعلم (۴۳) نصر بن ابی عبدالملک عتکی امام اهل سمرقند در حدیث وفقه که این علوم را در ماوراء النهر نشرکرد. (۴۴) اسحاق بن ابراهیم قاضی سمرقند و حافظ متولید در ۱۶۱ هـ۷۷۷م . (۴۵) ابو علی خوارزمی قاضی خوارزم . (۴۶) مغیره بن موسی بصری ساکن خوارزم . ۲
از مردم کابل:
(۴۷)ابو مجاهد علی بن مسلم کابلی رازی قاضی ری از شیوخ امام ابو حنیفه و ترمذی. ۳
از مردم هرات:
(۴۸)ابراهیم بن تهمان با شانی هروی مکی از اعلام مشهور مرجئی و مخالف شدید جهمیه که در صحاح سته مرویات او امده و مادر قسمت تفسیر از و ذکری کردیم.(۴۹) عائذ بن حبیب هروی کوفی از شیوخ امام احمد و ثقات متوفی ۱۹۰هـ۸۰۵ م مذکوردر نسائی و ابن ماجه . (۵۰) کنانه بن جبله هروی از ابراهیم بن تهمان حدیث شنیده قرار ذکر ذهبی. (۵۱) هیاج بن بسطام هروی . (۵۲) معمر بن حسین هروی .(۵۳) مالک بن سلیمان قای هرات که درا قطنی اورا در حدیث ضعیف داند. ۴
۱معجم المصنفین ۲/۵۳ ببعد
۲معجم
۳معجم
۴معجم
خراسانیان و نشاپوریان:
(۵۴)اسحاق بن سلیمان خراسانی فقیه .(۵۵) ابو نعیم بشاربن قیراط نشاپوری. (۵۶) بشیرین زیاد خراسانی .(۵۷) ابو علی جارودبن نشاپوری(۵۸) ابو علی حسین بن ولید نشاپوری معروف به کمیل متوفی (۲۳۳هـ۸۴۷م مذکور در نسائی.
(۵۹) زیرید بن حباب بن حسن خراسانی کوفی حافظ مشهور مسافر اندلس متوفی ۲۰۳ هـ۸۱۸ م مذکور در بخاری و مسلم و نسائی و ابوداود .(۶۰) ابو صالح شعیب بن حرب خراسانی بغدادی متوفی ۱۲۶ هـ۷۴۳ م مذکور ر بخاری و ابوداود و مسلم . (۶۲) ابو علی نفیل بن عیاض خراسانی زاهد و محدث و شیخ الحرم متوفی ۱۸۷ هـ۸۰۲ م مصاحب دائمی ابو حنیفه مذکور در بخاری و مسلم و ابوداود مذکور در ابو داود و نسائی .(۶۳)باو عثمان سعید بن سالم قداح خراسانی مکی ،وی متمائل به ارجاء بود مذکور در ابو داود و نسائی.(۶۴) ابو سفیان نسائی قاضی مرو.(۶۵) قضاله نسائی . (۶۶) عامر بن فرات نسائی .
از مردم سرخس:
(۶۷) ابو الحجاج خارجه بن مصعب از اهل سرخس صاحب تألیفات علم قراءت مذکور در ترمذی و ابن ماجه (۶۸) عماره قاضی سرخس . ۲
از مردم ترمذ:
(۶۹) عبدالعزیز بن خالد ترمذی امام و قاضی ترمذ و چغانیان نویسندۀ کتب ابو حنیفه و ناشر آن در خراسان (۷۰) زیاد بن قاضی مذکور(۷۱) اسرائیل بن زیاد ترمذی از مجاهیل.۳
از مردم سیستان:
(۷۲)ایاس بن عبدالله فضل سجزی. (۷۳) عثمان بستی که در شرح حال
۱معجم
۲معجم
۳معجم
امام ابو حنیفه ذکرش گذشت.