د مولانا جلال الدین په فکر سره دانسان د ارتقا سلسله

دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر.   

 کزدام و دد ملولم و انسانم آرزوست 

زین همرهان سست عناصر دلم گرفت. 

  شیر خدا و رستم دستانم آرزوست 

گفتم که یافت می نشو د جسته ایم ما  

 گفت و آنکه یافت می نشود آنم آرزوست

دغه انسان چی مولانائې په طلب کښې و ، خنکه انسان دی د منطق د پوهانو په نزد هر ژوندی خبری کرونگی حیوان ناطق انسان دی اهل جدل او متكلمان او فلاسفه خوپه عقل او حواسود هرشی درک کاهی مطلوب گنی او له هغه وخته چی انسان دخلقت اسرار و ته مير سوی دی، په محققا نو کښې د وېمشهوری ډلی راغلی دی :اول - دعقلى او فلسفى منهاج خاوندان چی پر عقل او حواسو باندی تکیه کوی اوله علمی او يقيني او مثبتی لاری حقیقت ته رسید نه غواړی. دوی تجربه او ازموینهاو محسوس مادی واقعیتونه گوری اوله معلومه مجهول مومی او داهغه لارده چیدبشر د مثبت علم او مادی پلتنی څخه گټه اخلی او د اوسنی انسان توله مادی اور تیاویهم پردغه محسوس او مثبت ادراك باندی بناگیزی او په تاریخ "کښې همیشه د غهډله اکثریت لری . مگریوه بله ډله خلک هم داسی مته چی دوی وایی : عقل دحقیقت کماهی به کشف کنی همیشه ندی بریالی او هر خونی چی پر مخ و لارسی ، بیا هم عقلی استدلال نارسادی ، او پوهای ته رسیزی چی هلته دریزی نودری پر اشراقی او عرفانی منهاج ،اری چی هغه ته نفسی او اندرونی غیرته ویلای سو، او د شرق پوهان نې تي په کشف او شهود سره تعبیر کوی چی داروپا پوهاند برگسون BERG SON | في عقلانی همدلی SYMPATIE INTELLECTUELLE بولی . او په شرقی عارفانو کنی امام غزالی ددغه حال بیان به «المنقذ من الضلال کښې په ښه ډول کوی او وایی : عقل پر تو لو مطالبو باندی احاطه نلری اودټولو معضلا تو کاشف نه دی او داسی حقایق هم سته چی عاقلان في دعقل به قوت سره نی در کولای، مگر ذوق او مشاهده او مکاشفه تر عقلی استدلال رساتره ده .په دې دوهمه ډله کښې صوفيان د ذوق او اشراق او كشف و شهود خاوندان شاملدی، چی په اسلامی دوره کښې اکثر دخراسان عارفان په همدغه عقیده و و ، اولهدوی څخه يو مشهور صاحب ذوق او عارف مولانا جلال الدین بلخی دی ، چیدده د مشهور مثنوی پنجه و پشت زره بینه او دلوی دیوان (٤٠) زره بینه ددغه حالاو ذوق او كشف نمایندگی کوی .د مولاناد نیادنه مادی دنیانده دده جهان بینی پرمادی تعلیماتو او عقلی استدلالپنانده ، دی په دغه مادی ستر گه نه گوری بلکه دزره سترگی اری ، دده مثنویدروحانی اسرارو بیان دی، تغزل في تذوق اومستی څخه ډک دي، دی له دار ونكواو خرور وحيواناتو څخه تښتی او په يوه صاحب دل او دزره او در دخاوند پسی تلاشکوی او خلک داسی سره پیاوی :

مردی که فلک رخنه کند از در دی 

مردی که خداش کاشکی نا و ردی

غبن است هزار غبن، كاين خلق لقب 

آنرا مردی نهند و این را مردی

دفکر دغه مکتب زموز په ادبياتو او ثقافت کښې خوراژ وره ریښه لری، که څه هم داوسنی زمانی مادی تمایلات داشراق او شهود مکتب نه منی او بشر اوس د عقلیت پرلوری روان دی، مگر که موز غواړ ويائي نه غواړو ، دبشر صوفیانه او شهودی ذهنیت حتماً زموزد تاریخ او فکر او ادب يو مهم جزودی، او کله چی دفکر تاریخ لیکل کیزینوحتماً دغه فكرى مكتب زه دخپلو ادبی او شرقی روایاتو په رڼا کښې، لومړی فکری جریان «دعقل مکتب) او دوهم دعشق مكتب بولم، او مولاناهم ددغه دوهم مكتب یو تکړه او غښتلی غړی گهم ، چی دی دیوه بشپر انسان دجوړیدلو لپاره عشق یعنی روحانی سیر او تکامل او مطالعه کیزی . تصفیه، تر عقلی زیار او کړ او مؤثر گنی او داسی وائی:

 ای دل سر مست کجامی پری  

بزم تو کو ، باده کجا میخوری 

 مایه هر نقش و ترا نقش نی 

دایه هر جان و تو از جان بری

 نقد ترا بردم من پیش عقل

 گفتم : قیمت کنش ای جوهری

صوفی نقد معانی تویی!

 سر مه کش دیده هر ناظری ! 

گفت و چه دانم » ، پیرش پیش عشق 

عشق بود نقدتر امشتری

چون پسر کوچه عشق آمدیم

دل بشد ، و من بشدم ، برسری 

په دې ډول مولانا د عقل دروازه ورتکوی ، خو عقل د کشف حقایق څخه عاجزیزیاو وایی چه دانم نودی دعقل په اشاره دعشق حریم ته محغلی ، او دلته دی او زړهاو ټوله ماده ، فانی کیزی .

اول بهزار لطف بنو اخت مرا 

آخر به هزار غصه بگداخت مرا 

چون مهره مهر خویش می باخت مرا 

چون من همه او شدم ، برانداخت مرا 

دمولاناده كتب فکر صوفیان د عقل سیر له دې جهته نا رسا گئی، چی عقل د دویپوښتنو ته دحقایقو د کشف په لاره کښې تر آخره جواب نلری ، اودغه پټ راز نسیلخولای. او دا یو ښکاره حقیقت دی چی اوس په شلم قرن کښې چی عقلی علوم ډیر پرمخ تللی دی، اوانسان دسیار اتوپه کشف هم بریالی سوی دی بیاهم ډیر حقایق پټ پاته دی او اوسنی سائنس دخپلی ډیری لوړتیا سره سره لاهم په مخ کښې ډیری معماوی لری او انسان ته په آینده کښې ډير حقایق لڅیدونکی دی، چی اوس ئې علم پوره جواب نمی ویلای. که موزدغه واقعیت عقلاً هم منو، نو صوفی خومدعی دی، چی زموزد کشف او شهو دلاره تر عقلی کړ او ډیره افضله ده. نوځکه ددې مكتبیو بل شاگر د داسی ویلی دی :

حدیث از مطرب و می گوور از دهر کمتر جو

 که کس نکشو دو نکشاید بحکمت این معمارا

خاقانی دعقلیت دجدل كزه وزه لاره په داسی سختو الفاظور دوی :

فلسفه در سخن میامیزید!

 وانگهی نام آن جدل منهید

 و حل گمرهی است بر سر راه 

ای سران پای در و حل منهید 

مشت اطفال نو تعلم را 

لوح ادبار در بغل منهید

قفل اسطوره ارسطو را 

پر درا حسن الملل منهيد 

 فلسفي مرد دین مپندارید 

حيز را جفت سام يل منهيد

 حرم کعبه کز هبل شد پاك 

باز هم در حرم هبل منهید 

! دشلم قرن دفلسفی مکتب شاگر د ډاکتر اقبال هم دنوی دنیا او اروپا په تحقیقی مکتبونو مشتی فلسفاو دبشر دفکری ارتقاء په پوهنتونو کښې دفکری اطمینان لپاره څه نه مومی، نوځکهدعقل بهانه جوله لاسه دعشق دسوز و گد از حریم ته تښتی او وایی :چکنم که عقل بهانه جوگرهی بروی گره زندنظری که گردش چشم تو شکند طلسم مجاز من ترسد فسونگری خرد به تپیدن دل زنده نیز کنشت فلسفیان درا، به حریم سوز و گداز منښه اوس به راسودې خبری ته ، چی مولانا او دده فکری د له خودیوې داسی اشراقی لاری مدعیان دی چی هغه موز په مادی حواسو نسولیدلای ، او دوی همدغسی وایی ذوق این باده نه بینی بخدانانه چشی ! پخپله مولانا هم په دغو مادي آلاتو ددې لاری لیدنه ممکنه نه گبی :

گربتازی گوید او یا پارسی 

گوش هوشی کو، که در فهمش رسی!

 باده او در خور هر هوش نیست 

حلقة او سخره هر گوش نیست

 دلته یو مشکل مخی ته راځی چی زموز دغه مادی وسایل او دادراك آلات نسى کولای چی دغه گرانه او نرۍ پته لا رووینی نو به موز د دغه روحی او غیر مادی مکتب فکر په خیر نه کی زیار نه گاز و مگر دا یأس هم موزته نجات نسی راکولای. ځکه چی ز مونز د اوسنی فکر او فرهنگ او ادب یوه لویه برخه هم هغه مواد دي، چي له دې مكتبه راغلی دي. او موز په داسی ثقافتی روایاتو او فرهنگی او فکری عنعناتو پوري تړلی یو، چی ددري او پښتو ادب تقریباً نیمه برخه له همدغو عنعناتو څخه ريښه لری، او دغه فکری روایات اوس زموز د ثقافت او هنر او حتی زموز دژ و ندانه یوه مهمه او نه هیرونکی برخه گله کیزی ، نوموز د خپل تاریخ او فرهنگ په حکم مجبور یوچی هم مولانا و پیژنو او هم دده دفکری مکتب اساسونه او اندیښنی و پلتو ، او هم د دغو صوفیانو او شاعرانو په وي او پوهيزو. د مولان دمکتب فکرش گردان اصلا وجود د وه آلهی او لاهوتی جمال مظهر گنی چی دوه ډوله تجلیات :لری اول تجلی رحمانی را عامه نجلاچی تول کا ئنات یعنی اسما او صفات او اعیان؛ بته او افلاك اوع. صر له دې تجلی رحمانی څخه استفاضه کوی ، او انسان هم داطلاق اولاهوت او حقیقی و حدته را جلا کیزی ، او په یوه نزولی سیر کی له جبروت او ملکونه ، دبرزخ عالم ته راځی او بیا نود ناسوت په علم کی خپل مراتب دعا اصرو په دنیکی دجمادیت او نباتیت او حیوانیت په مراتبو کی طی کوی. دغه دنی هغه د فراق او بیلت نه دوره ده چی مولانئی دخیل اوی مثنوی به آغاز کی دنی او نیستان په تمثیل کی بیانوی :

بشنو از نی چون شکایت میکند 

و از جدائیها حکایت میکند 

کز نیستان تا مرا ببریده اند 

در نفیرم مردو زن نالیده اند 

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش

 باز جوید روزگار وصل خویش 

دلته نو دغه رابیل سوی انسان دعشق په تینگه رسی پوری لاس نیسی، اودغه دعشق دنیا ده چی په دو هم ر از تجلایعنی تجلی رحیمی کې خپل قوس عروجى ياسير رجوعي سیر الی الله طی کوی، او بیرته خپل هغه رحمانی او لاهوتی مبداء ته رجوع کوی، او دغه عشق دی چی دمولانا او دده دملگرو د شعر او ادب شزی گڼل کیږي، اودی پخپله هم وایی

آتش عشق است کاندر نی فتاد 

جوشش عشق است کاندر می فتاد

 قصه های عشق مجنون میکند.

 نی حدیث راه پرخون میکند 

جسم خاک از عشق بر افلاک شد.

 کوه در رقص آمد و چالاک شد 

شاد باش ای عشق خوش سودای ما 

ای طبیب جمله علتهای ما !

په تجلی رحمانی او عالم ناسوت کی مولانا د انسان ارتقائی حال، تر اوسنی نشو و ارتقاء نظریی خوسوه کاله مخکی په خپل صوفیانه انداز داسی بیانوی

آمده اول به اقلیم جماد 

وز جهادی در نباتی او فتاد 

سالها اندر نباتی عمر کرد 

وز جمادی یاد ناورد از نبرد 

وز نباتی چون به حیوان اوفتاد 

نا مدش حال نباتی هیچ یاد

 باز از حیوان سوی انسانیش 

میکشد آن خالقی که دانیش 

همچنین اقلیم تا اقلیم رفت 

تاشدا كون عاقل و دانا وزفت 

عقلهای او لیش یاد نیست 

هم از این عقلش تحول کرد نیست 

نار هد زین عقل پر حرص و طلب

 صد هزاران عقل بيند بوالعجب

دمولانا دانسانی ارتقاء سلسله په سیر عروجی رحیی کې ، لکه داوسنی سائنس نظریه پرهغه انسان نه ختمیږی چی دنازع للبقا پر دگر به فانی کیزی، بلکه دده په نظردثم انشأناه خلقاً آخر سلسله تر هغه وخته دوام لری چی بیرته داصلی وحدت له عالمه سره وصل سي، او هم دغه نقطه ده ، چی مولانا له مادی حسابه او دفلسفې او سانس له دنیا څخه بیلوی، او دانسانی عروج آخر داسی نبی :

از جمادی مردم و نامی شدم

از نما مردم به حیوان سرزدم

مردم از حیوانی و آدم شدم

پس چه ترسم کی زمردن کم شدم

حمله دیگر بمیرم از بشر

تا برارم از ملا یک بال و پر

بار دیگر از ملک پران شوم

آنچه اند و و هم ناید آن شوم

د مولانا دغه ارتقائی سیر پر نفسی تصفیه او عروج بنادی ، دی د انسان په ذات کې داسی استعداده ای ، چی خپل زړه او نفس و روزی او له مادی آلایشانو څخه نی پاك كى، حقایقپه ښه ډول تجلا پکښې کوی :

آینه دل چون شود صاف و پاك

 نقشها بينی برون از آب و خاك

پنج حسی هست جز این پنج حس

 آن چوزر سرخ، و این حس ها چومس

پس له دې مولانا خپله نهان بینی په دې مثال سره شرح کوی

 ور مثالی خواهی از علم نهان

 قصه گو از رومیان و چینیان 

چینیان ګفتند ما نقاشتر

رومیان ګفتند مارا کروفر

اهل چین و روم در بحث آمدند 

رومیان در علم واقف تربند چینیان

 گفتند یک خانه بما 

خاص بسپارید و یک آن شما 

بود د و خانه مقابل در بدر

 زان یکی چینی سند ، رومی دگر

 چینیان صد رنگ از شه خواستند

 پس خزینه باز کرد آن از جمند 

هر صباحی از خزنه رنگها 

چینیان را را تبه بود و عطا 

رومیان گفتند نه نقش و نه رنگ 

در خور آید ، کار راجز دفع زنگ 

در فروبستند و صیقل میزدند 

 چو گرد و نصفی و ساده شدند

از دو صدر نگی به بیرنگی رهیست. 

رنگ چون ابر است و بیرنگی مهی است

چینیان چون از عمل فارغ شدند

از پی شادی دهلها میزدند

 شه در آمد دید آنجا نقشها

میر بود آن عقل را، وفهم را 

بعد از ان آمد بسوی رومیان 

پرده را با لاکیشدند از میان

پرده را با لاکیشدند از میان

عکس آن تصویر و آن کردارها

ز دیر این صافی شده دیوارها

هر چه آنجا بود اینجا به نمود

دیده را از دیده خانه میر بود

له دې تمثيله څخه نو مولانا داسی نتیجه اخلی : 

گر تن خاکی غلیظ و تیره است

صيقلش کن زانکه صیقل گیره است

  درو اشکال غیبی رو دهد

 عکس حوری و ملیک در وی جهد 

خویش را صافی کن از  خود

تما ببيني ذات يــاك وصاف خود

رومیان ان صوفیانند ای پسر

نی ز تکرار و کتاب نی خبر

 لیک صیقل کرده اند آن سینه ها

 پاك ز آزو حرص و بخل وكينه ها 

 آن صفای آینه وصف دلت

 صورت بی منتها را قابلیت

تا ابد هر چی نوکامد بر او

بی حجابی می نماید روبرو

  پس بدانکه چون برستی از بدن

گوش و بینی چشم میداند شدن

  علت دیدن مدان پیه ای پسر

ورنه خواب اندر ندیدیکس صور

 پس چو آهن گرچه تیره  هیکلی 

صیقلی کن صیقلی کن صیقلی 

تادات آئینه گرد د  پر صور

اندر راوهر سو ملیحی سیمبر

داده دمولانا د کشف و شهو دلار ، چی دی دصاف زړه په سترگو حقایق وینی، اودده لیدنه دغه مادی او ظاهری لیدنه نه ده، لکه چی یو بل د طریقت ملگری ئې وایی:

 جلوه بر من مفروش ای ملک الحاج که تو

 خانه می بینی و من خانه خدا می بینم 

حقیقت خودادی چی موز په دغو مادی سترگو او مادی حواسود، ولانا پته دنیا نسولیدلای اودغه صوفیانه صیقل کاری هم دهر چاله لاسه نده پوره او چی سړی دما دې تر سرحدنه وی اوښتی دداسی ربی دنیا تصور هم نمی کولای، مگر مولانا       وا یی:

کارکن در کارگه با شد نهان 

توبر و در کارگه بینش عیان 

کارگه چون جای باش عاملست 

آنکه بیرون است از وی غافل است 

پس د را در کارگه ، یعنی عدم 

تا ببینی صنع و صانع را بهم

مولانا دخپل کشف و اشراق له ارتقایی عروجه سره دانسان لپاره یوه خوزه دروغی سپيڅلې دنیا هم جوړوی، دی انسان د تنازع البقا پرخوفناک بگرنه محصور کوی او مخی ته یی دروحانی ارتقا خلاص میدان پریز دی، نو ځکه دغه مادی خروری انسانان غندی

آنها که اهل صلحند بر دند زندگی را

 و این ناکسان بمردند، در جنگ زندگانی

 نه پوهیزم چی داوسنی انسان به دغه دصلح کل ژوندون کله په نصیب سی که یه ؟ آیا دغه مادی انسان به دتوروسپین، دمسلک او مشرب ، دنژاد او قوميت ، ددې خوا د ها خوا ، له جانکاهو کړ او نوڅخه ځان و بوی کلی روغی ته ورسولای سی ؟ کومه چی مولاناپه دی مستانه غزل کی ښوولې ده :

بازشیری باشکر آمیختند 

عاشقان با یکدیگر آمیختند

روز و شب را از میان برداشتند

آفتابی با قمر آمیختند

رنگ معشوقان و رنگ عاشقان

 جمله همچوسیم وزر آمیختند 

چون بهار سرمدی حق رسید 

شاخ خشک و شاخ تر آمیختند

رافضی انگشت در دندان گرفت 

چون علی را با عمر آمیختند

نفس کل و هر چه زاد از نفس کل 

همچو طفلان با پدر آمیختند

مولانا خو به په خپله روحانی لذیده دنیا کی شیر و شکر ، آفتاب او قمر ، سی وزر، وچاولانده سره گډ کړی وی او انسانی موهوم اختلافونه به یی هم ورک کړی وی ، مگرددغه سوزان عشق اولاهوتی فکر نتیجه په مادی دنیا کی داوه

زاهد بودم ترانه گویم کردی! 

سرفتنه بزم و باده جویم کردی !

سجاده نشین با وقاری بودم

 با زیچه کو دکان کویم کردی ! 

یو صوفی شاعر د دغه عشق او فکری مکتب نتیجه په یوه رباعی کی خلاصه کوی :

 حرم جویان دری را می پرستند

 فقیهان دفتری را می پرستند

 بر افگن پرده تا معلوم گردد 

که یاران دیگری را می پرستند

حرکت نه کړی له خپله ځايه 

له ماهی زده کړه طلب خود را یه

که پکښې مات شي هزار خارونه

په سينه محکیزه بی دست و پایه 

چه خلق کی نه وی او سه تری لرې

 حلوائي مه مه خوره که زهر نغري

ژبه نی گسوره داورلمبه ده

شکه تری خیری سوی خبری

 «کاظم شیدا»

مست

د ښایست به پیاله راغی هغه یار مست 

 ګاته مست کا گفتار مست کاندی رفتار مست 

چه قدم بی دناز کیښو په چمن کښې

 غنچه هسته گل بی هست که درست گلزار مست

 سترگی سری لکه دباززړه په منگول وړی 

شهر یی است که کوڅه مسته ټول بازار مست 

پیاله څښلی په می که غزل وايه 

او از مست  کاپت ناز کادر دیوار مست

سترگی توری په که جل داجل نخښه

ښهرییمست که کو څه مسته تول بازار مست

پیاله ځنبلی په می دګه غزل وایه

اواز کاپت ناز مست کادر دیوار مست 

سترګی توری په کجل دا جل نخښه

نظر مست کا اثر مست کا وار په وار مست 

گریوان خبری سره لاسونه یان ژوولی

 ولار مست کادا تا مست کا از بسیار مست 

شيخ ملا ته هغه با ر چه نن کتلی

 خلوت مست جماعت مست کمیس دستار مست 

لوی واړه ځوانان زاره دا ساعت مست دی

 ښکته مست کاپور ته مست يمين يار مست 

د ساقی په لاس ښيښه ډک جام ته گوره

 مطرب مست کا مجلس مست رباب ستار مست 

د بلبل اواز په راز دگل دوراندی 

بور است کاتوتی مست واژه بهار مست

 ترقیامته به به خود پس له دی نشی

چه غریب دی په دیدن دخپل نگار مست

خاطره

د ځنګل چپه چيتيا کښې

ديوشين تالاب په غاړه

د سپوز می سر در بهار کښی

سره يو ، غاړه په غاړه 

هغو لو يوسر درونه

مسافر مرغان رسیړی

دويدو و نو په منځ کښ

ېپه تیارو کښې ځی ورکیږی

یوسپین زیری کب نیونکی

جاله بیایی ورو ورو وړاندی 

دسپوز می نیکله ناڅی 

د تالاب پر څپو باندی

نیمی شپی و زمه چلیزی

خوځوی د و نو څانکی

د ساحل پر پستو شکو

کړی جګړه سیوری اوور انکی

مو نز د شکو پسته غيږ کښی 

ددی شین تالاب په غاړه

درنا او تورتم لاندى

لا پراته یو لاس تر غاړه

«محمود فارانی»