د زرغونې د عصر سياسي او اجتماعي جوله
زرغونه موږ تش د محمد هوتک د لنډي يادوني څخـه چـي پـه پـتـه خزانه کښی يې کړې ده پژنو که ددې مولف دغه يادونهی نه واي نو بـسي د پـه پـتـنو مېرمنو يـو تاريخ ادبيات. پاته واي.
د زرغونې عصر د ۹۰۰ ه ق شا و خوا دفغانستان په تاريخ كښي يو داسي وخت دي چي د هرات د تيموريانو د برم او تكړه والي دوره پر ختمېدو و او مملكت له مركز تكره حكومت څخه تش و. له شماله او ختیځ او لوېديځ له خوا د صفوبانو او ازبکانو او لوديانو پاچهۍ پخپل قوت کښي وې، او هر چا غوښته چي په بلخ، کابل، کندهار او هرات کښي خپلاس قدرت والوديانو بدوري اود. . د تېموربانو وروستنی مقتدر پاچا سلطان حسین بایقرا پسله ۳۹ کاله پاچهی د ۹۱۱ هـ ق کال دلوی اختر دمیاشتی په یوولسمه (۱۵۰۵) م) په هرات کښی مړ او ښخ . ، اودده په مر دهرات غښتلی مرکزي دولت چي سياسي او علمي او هنري نفوذ يې جنوبي هندوستان تر استانبوله ، رسيدي خوارځواكي و، دهرات شاهزادگان لكه بديع الزمان او مظفر حسين ميرزا له خپله برمه ولوېدل.
[او دشمال له پلوه د ماوراء النهر تکړه او بریالی پاچا شیبانی خان اوزبك راوخوځېد چی دهرات ښکلی او ودان ښار چی هنر او علم او ادب روزر ځاى و ونیسی. تېموري شاهزادگان چي دخپل ځان او سلطنت د ساتني توان يې نه درلود دخپلو خزانو او هنري پانگو (کتابو) سره د لوديځي سيمي عثماني سلطنت ته په ننواتو ورغلل.
د زرغون د پيدا کېدو پر وخت چي د ۸۷۴ ق ۱۴۶۹ م کال شاوخوا ټاکل کيږي، د هرات له درباره نظام الدین احمد برلاس دکندهار حاکم و، چی هلته یاغی،سو او ميرزا محمد عمر چی یو تيموري شهزاده. و دی یې ایل کی او پخپله یې د کندهار واگی په لاس کی ونیولې.
د هرات د تیمور یانو دولت چی د مورخ عبدالرزاق سمرقندی په قول سلطنت خراسان) (۱) بل کېدی یو داسی دولت و، چی دفیودالی نظام د تمركز اولوړتیا او ارتوالی نخښه و قدرت او دلوبو درباری فیودالانو په لاس پوه اونی و هنر. ترقی کړې وه، لاسی صنعتواو او حرفت او زراغت د عامو خلکو په منځ روزل کېدل او د تولید د ټولو وسیلو تومنه او لاس ته راغلی محصولات بیرته د دربار او. لوبو فیودالانو لاس ته ورغلل.
په داسي حال کښي د جنوبي افغانستان او گرمسير حکمراني امير ذوالنون ارغون د مير حسين زوي ( دبلوڅو په رواياتو کښي ذنـو تــه رسېدلې وه ، چي سلطان حسين بايقرا ده ته غور او غرجستان او زین داور هم سپارلي وه من و تكره و زین داور هم سپارلي وه من و تكره و تكره . په فيودالي نظام کښي غښتلي لاس درلود او په کندهار کښي ئي د يوې مړوچي فيودالي کورنه استي ټينگي کړي وي او دهرات د شاهي کورنه سره يې خپلويه هم وکړه په (۹۰۲ًق ۱۳۹۲م)يې خپله لور شهزاده بدیع الزمان ته ور واده کړه او دخپل واک او حکومت لمن بی په بلوڅو او سند کښي ترخو اوبو پوري و غوړوله کله چي پخپله زنو د ۹۱۳ ق په شاوخوا کښي دهرات دمحاصرې پروخت د شيباني خانه سره په جنگ کښی وواژه سو، نو یې دوه زمن شاه بگ او محمد مقیم له سنده تر کابله د حکومت په کار کښی کله بریالی او کله تښتېدوبان وو، څو فرهنگ هم . چی په ۹۰۹ ق ۱۵۰۳م کال بابر تر هندوکش راواوښت او کابل یــم ځنی ونیو، تردې وروسته کندهار هم د خالیشک په جنگ کښی پــ ۹۱۳ ق کال دبابر لاس ته ورغی او دارغون زامن سند ټه ولاړل او هلته یې دارغونیه شاهي کورنۍ واک ټنیک کړ. (۲)
د فیوډالی نظام دا رشه ده چی داسی نظام خپلی جگی د قدرد څوکی ته ورسیږی نو د ثروت او اقتدار د خاصه سره هنر، ادب څه نه څه وده کوی او کله کله په دغو څانگو کښی ډرېر: د زرغونې د ژوندانه ماحول داسی و چی لکه په هنر لکه بهزاد او په علم او ادب کښی لکه جامی اوپه اداره او حکومت لکه امیر علی شهر نوایی غوندی رجال ژوندی وو، او زرغونه دکندهار دپنجوئی په یووه کلى غوړی. کښي پيدا سوه خوسياسي اوضاع د فيوډالي جنگو په باعث خړ پړو، مگر د ادب او پوهني او هنر د ودي لپاره زمينه لږ څه تياره وه او د کندهار په يوه کلي کښي هم يو. سعدي مشهور كتاب بوستان ولولي او هغه په خپله مورنۍ ژبه پښتو راواړوي.
بوستان د هغه وخت دادبي متونو څخه يو خوږ او گټه وراخلاقی ا جتماعي متن و، چي تر ابتداي زده كړو وروسته به د درى ژبي تكړه .
: کوونکر وابه، او په رښتیا هم دغه کتاب د شرقي دري ادبي يـو شـهکار غري دي : خراسان سلطنت دهرات په مرکزیت ده عصر یو غشتل از رب دولت و چي په لمن کښي ئې هنر او ادب او پوهني او فرهنگي خانخو ښه وده او حکم. ئې اکثر د سواد او پوهی او ذوق او هنری شعور خاوندان ،وو کتابخانی ئې درلودې مدرسې او خانگاهونه او مساجد آباد او له زده کوونکو ډک وو، شفاخانی درس خانې، او مدرسې آبادی وې. په ښارو کښی ماڼی او ښکلــی بـاغـونــه او دخلکو لپاره خیابانونه ودان وو. (۳)
د کتاب جوړولو او ښکلولو لپاره داسی انځور گران او خطاطان راوتلی و چی بیا ای تراوسه ساری نه دی پیدا سویی. سلطان علي مشهدي جعفر بايسنقري، مير علي، هروي دوست محمد كتابدار، د ډول ډول ښكلو خطو ماهران،و بهزاد قاسم علي محمدي او په لسو نور استادان د نقاشي تذهيب تجليد مينياتور په هنرونو كښي داسي استادان ووو كتاب چي ددن. او داسی آثار ځنی پاته دی، چی تراوسه لا هم د ودانی (تعمیر) فن هم دونی ترقی کړی وه، چی د سمر قند او هرات او بلخ او مشهد مزارونه او مدرسې یې تراوسه لاهم د تماشا وړ آثاری ددنیا په ښکلو ودانیو. شمېرل کیږی. ژبي او ادبيات هم په دې مساعد چاپير کښي راغوړېدلي وو، د مولانا اولين جامي ادبي تخليقات په دري ژبه او دامير شير علي نوايي پــه اوزبکي ژبه او په سوو نور ژبني شاعري او ادبي کتاب پونه په دري، عربي مشهور است. خانو په قول دا وخت په شرق کښی د هنر او ادب د "رسانس" دوره وه. په دې وخت کښي پر اسلامي خراساني فرهنگ باندي لس سدۍ تيري سوي وې، او،
په خراسان او نغښته منځنۍ آسيا کښي داسي يو مشترك فرهنـك جـور سوی و چی د ضبط و انتقال وسيلې ئې عربي او فارسي ژبي وې، ،نواسلامي ايراني ترکي، هندي او ځيني مغولي عناصر سره را غوند سوي او ددې فرهنگ اډانه يې جوړه کړي وه.
عربی اوس هغه ژبی نه وې چی دهجرت په لومړیو سدیو کښی ویل کېدې په عربی معلومات گرده سره رانغښتي سوي وه د فارسي ادبي لمن هم دوني اواره سوي وه چي له سي استانبوله تركي، پوري. یـې پـه یــه اســلامی خراسانی فرهنگ پوری سره رانښلولی وه.
دداسي زمانې په آرت فرهنگ کښي د سترگورو او پوهندويانو مني - ته د عربي او فارسي داسي آرت ادبيات (لتريچر) پراته و، چي دهغه وخت انساني پوهنو هر څه ئې درلودل پ اجتماعي او اخلاقي از نظر اسلامي علوم مشهو يوئه. فرهنگ الاقوامی برخه وه، چی د هجری لسمی پېړۍ ددې سیمی خلک په دغه ښکلی او بشپړ سوي ارزښت فرهنگېدلی وه.
زرغونه پښتنه هنر وره ددې دورې یوه روزلی او د فرهنگ خاونـــد مېرمن و په دری ادب پوه او دپښتو شاعره او دښه خـط یـوه هنرمنده کښونکې ده چی د محمد هوتک په قول کاتبانو بـه دطی ښتو بوستان اونور اشعار یې په ښه خط کښلی وه چی ملغلرو یې خط ته عاجزی کوله)
(۴) دا هم باید دلته زیاته کوچی د زرغونی د ژوندانه د عصر د درو کورنیو شاهان او واکداران گرده د هنر او ادب خاوندان او روزونکی وه، د هرات تیموریان اکثرا،هنرمندان. ،شاعران لیکوال او دښه ذوق خاوندان وه، دکندهار او سند ارغونیانو هم د هنر او ادب په پاللو کښی لنډ لاس نه درلود. بیا چی بابر په ۹۱۰ ق له پرغانې راغی او کابل او کندهار شی ونیول دا شهزاده هم ،ادیب لیکوال دشعر او ادب او هنر شوقی و. دشعراوادب واکمنو د جنگی کارنامو او فیودالی ژوندانه سره سره هنر او ادب اوعلم هم روزه دهنرمندانو او شاعرانو قدر ئی کاوه، نو که په داسی چاپېر کښی د زرغونې ادبي تخليقات دخپلی مورنۍ ژبي لپاره ټاکل سوي وي دا دعصر یوه طبیعي اغیزه ده
د افسوس ځای دی چی د زرغونې دپښتو بوستانه څخه موږ تش یوه ټوټه لرو او نوری د گلو گېډۍ ئي ور ک دي، خو دغه شيوه ټوټه تو هم دھمه دھه دھه شاعري مېرمني ادبي. خ اجل سعدی (رح ) د حکایت مطلب او محتوی په داسی ډول پخپله ژبه را اړولی ده اودلند مثنوی په سبك یی پيلي ده چي د پښتو ژبي ادبي، بياني او بديعي خصايص ئي دلاسه نه دي ايستلي.
حضرت سعدي د خپلي ژبي په ادبي وسعت كښي يو اخلاقي مطلب داسی رانغښتی دی :
بزرگي به ناموس به گفتار نیست
بلندی بد عوي و پندار نسيت
زرغونه هم دغه علي موضوع د پښتو ژبي دبياني ښېگڼو سره داسي را لنډوي :
لوبی تل په گفتار نه ده
لو خبره په کار نه ده
" لو خبره " د کندهار په پښتو کښي اصطلاحاً ( تكبر او غــرور او بېځایه ځانځانی" ده.
رښتیا هم داده، هغه څوک چی تش په خبرو ځان لوبوی او غټی دعوې کوی، او عملاً څه په لاس کښی نه لری، داسی څـوك نـو پـه. اجتماعي نظر سپك وي او په تشو غټو خبرو نه درنيږي. (5)