سقوط آخرین عناصر موریا از درۀ کابل

اشوکا در کتیبه های خود حینیکه از مبلغین بودائی و اعزام آنها نزد شاهان یونانی اسیا سخن میزند از "دیودوتس" موسس سلطنت مستقل یونان و باختری چیزی نمیگوید واضح معلوم میشود که درین وقت هنوز باختر استقلال نگرفته  بود و چون نام "انتیاکا" یعنی انتیوکوش دوم سلوسی در کتیبه های او برده شده به صراحت تمام معلوم میشود که باختر هنوز بدست حکمرانان خاندان سلوسی شام اداره میشد. چون "دیودوتس" موسس آینده سلطنت مستقل یونان و باختری از طرف انتیوکوش اول حکمران باختر بود شبهه نمی ماند که این شخص در زمان اشوکا ودورۀ نفوذ موریا در جنوب هندوکوه بقسم حکمران در باختر امریت داشت و در وقت اشوکا هنوز اعلان استقلال نکرده بود بعد از 250 ق م که دیودوتس در باختر اعلان استقلال نمود جنوب هندوکش در عصر زمامداری او و پسرش دیودوتس دوم بهمان وضع سابق بدست حکام موریا بود و این وضعیت تا زمان تخت نشینی اوتیدموس دوام کرد. چون اوتیدموس پادشاه باختر شد. انتیوکوش سوم خاندان سلوسی بقصد جنگ او وارساسی هائی که در پارتیا به رویۀ باختر اعلان استقلال نموده بودند برآمد، آنچه که ما بین انتیو کوش سوم و "ایوتیدموس" پادشاه باختر واقع شد در جلد دوم بجایش خواهد آمد اینجا مختصراً اشاره میشود که چون صلح و صلاحیت بین این دو پادشاه برقرار شد، شاه یونانی شامی استقلال باختر و حقوق سلطنت ایوتیدموس را شناخته از راه جنوب هند و کو ه و دره کابل وغزنی واراکوزی پس به شام مراجعت کرد. آخرین حکمران یا امیر موریا که درین وقت در درۀ کابل حکومت میکرد (سوفاگازنس) نام داشت. مشارالیه تا اوائل دوره زمامداری ایوتیدموس شاه باختر هم در علاقه گندهارا و قسمت های غربی درۀ کابل نفوذ داشت چون استقلال ایوتیدموس از طرف انتیوکوش سوم خاندان سلوسی شناخته شد شاه باختر به طرف جنوب هندوکش لشکر کشیده به نفوذ و امریت موریا ها در دره کابل خاتمه داد و صفحات جنوب هندوکش هم جز و قلمرو سلطنت مستقل یونان و باختری شد وایوتیدموس، اول پادشاه مستقل یونان و باختری است که از مرکز خویش باختر به تمام آریانا حاکمیت داشت. 

* * *

طوریکه در اول این مبحث متذکر شدیم همان طوریکه ورود اسکندر وحملات او در هند باعث تشکیل اولین سلطنت تاریخی موریا در آن دیار شد، پس رفتن اسکندر و تجزیه شدن امپراطوری او و بالاخره ضعف حکمرانان دودمان یونانی سلوسی شامی در آریانا زمینه را برای تجاوز موریاها در جنوب شرقی کشورما فراهم کرد بعبارت دیگر نفود موریاها در جنوب هندوکش یکی از نتایج مستقیم قشون کشی های اسکندر در شرق و مخصوصاً در هند بشمار میرود که بعد از دوره موقتی با ظهور سلطنت مستقل آریانی "یونان و باختری" خاتمه می پذیرد. با اختتام نفود موریاها در جنوب هندوکش دورۀ هرج و مرجی که میتوان آنرا در تاریخ آریانا دوره "قشو نکشیها" نامید به پایان رسیده و مجدداً یک سلطنت مقتدر آریانی بنام دولت یونان و باختری عرض وجود میکند. بناء علیه بیاد اختتام این بحران بزرگ جلد اول تاریخ افغانستان قدیم را خاتمه داده و جلد دوم را با ظهور و تشکیل سلطنت مستقل آریانی یونان و باختری آغاز میکنیم ومن الله التوفیق..