شعرای قرن دوازدهم افغانستان
ارشد: میرزا محمد ارشد بن خواجه علی اکبر بن محمد هاشم بن محمد طاهر بن جلال الدین ارشد بن سراج الدین علی حجازی هروی است که در سال ۱۰۲۵ در « برناباد» هرات متولد و تربیت گردید. وی در ادبیات استاد قوی دستی بود . این غزل از اوست : پیش از این ماهم بر این در آبرویی داشتیموز بهار فیض چون گل رنگ و بویی داشتیم سالها در شیوۀ اخلاص و آیین نیاز جبهه را آیینه دار خاک کویی داشتیم رهزن سر چشمۀ ما هر خس و هاری نبود آب خود را متصل ماهم به جویی داشتیماز نشاط التفات ساقی خود می زدیمجوش صد میخانه ار می گر سبویی داشتیم ساغر ما گرچه خالی بود از می متصل از نشاز طبع و مستی های و هویی داشتیماین زمین چون خار , محرومیم از گلزار لطیف خاطر ما خوش که وقتی رنگ و بویی داشتیم غنچه گر بر روی گل خندیدع ارشد چون نسیم در فضای باغ ما هم جستجویی داشتیم (به عنوان ارشد رجوع شود) جودت: صاحب « چراغ انجمن » عبدالحکیم ولواجی رستاقی او را از شعرای بدخشان دانسته , اسمش را میرزا محمد ایوب میخواند . جودت در سن جوانی زمان عالمگیر به هند رفته به دکن رسید و در سلک صاحب منصبان عالمگیر منسلک گردید و در سال ۱۱۲۵ ه فوت کرد. در شعر قدرت داشته اشعار خوبی می سرود ابن ابیات را به اسم اوثبت نموده است: بیت : بود حلاوت تن پروران ز طول امل ثبات هستی شان پای بند این تار است ز رجعت بیشتر باشد صلابت خاکساران را ز بالا سوی پستی هر که می بیند هراس آید مطلع: دلی دارم که دارد خار خار از یاد گیسویش به رنگ خار ماهی شانه می روید ز پهلویش کامل : اسمش محمد علی تخلصش کامل , مولدش بهارک جرم بدخشان و از شعرای قرن دوازدهم افغانستان است . محمد علی پی کمال تحصیل اول به بخارا و بعدا به طرف هند و ترکستان و چین مسافرت کرد. وی به تدریس اشتغال داشت و پس از فراغت از تدریس به زراعت می پرداخته است و از ممر آن امرار حیات می کرد.علاوه برادب و خط از فلسفه نیز آگاهی تمام داشت , در علم روح نیز رساله ای تالیف کرده است . اشعارش متین و رنگین است . وی در سال ۱۱۳۱ وفات کرده این غزل به حیث نمونه ثبت شد: از بنده اگر حل مرادت پسندی شرکی است که قبلۀ حاجات پسندی ویرانه جاوید بود کعبه و مسجد از نا خلفی چون تو خرابات پسندی عالم همه معمورۀ دست تو توان بود بر خویش اگر رحمت اوقات پسندی کفر است به هر بام و دری سجده نمودن تا کی به چنین جهل خرافات پسندی نتوان زکسی بد گهر امید وفا کرد از سحر چه امکان که کرامات پسندی کامل به ره صدق ز اثبات طریقت بسیار توانی که مباهات پسندی عبید:اسمش عبدالله اهل بلخ ایت . از عرفای و بزرگان آن سامان بوده و به غرض کسب علم و معرفت و طریقت مسافرت ها نمود. هجده بار حج کرد و در سال ۱۱۳۰ به وطن خود بلخ برگشت وللی بنا بر اغتشاشات داخلی پس به هند رفته مدتی در کشمیر ماند اما در سال ۱۱۳۷ به بحرین غزیمت نمود و در سال ۱۳ ۳۹ در مدینه منوره عالم فانی را وداع گفت . در شعر و ادب قدرتی کافی و مهارت خوبی داشت . این غزل را در سال ۱۱۳۷ از بحرین برای محمد اعظم نام که مولف واقعات کشمیر است , فرستاد: زهر گلی که وزد بوی او به شامۀ من ز شامه دور نسازم که شد شمامۀ من به سوزن مژه از تار های اشک زخم خیاطۀ ازلی بخیه زد به جامۀ من ز هر گلی که از و بوی او به من نرسد ز شانه دور نمایم که شد عمامل من زچار موجۀ طوفان نوح با کم نیست چو باد شرطه شود قاید سلاله من به کشتی ای که خدا نا خدا است رفته « عبید» رسد به کعبۀ مقصود حج عامۀ من میرزا صالح شهادت: به قول واله داغستانی میرزا صالح شهادت در قریۀ « سنگ چارک» از توابع بلخ متولد و دارای فضل و دانش بود در سال ۱۱۵۰ وفات و در قریه شبرغان مدفون گردید. اکثر اوقات خود را به سرودن اشعار ابدار وقف میکرد . این بیت از اوست: سرو خیزد بید مجنون لاله روید سر نگون در گلستان که نخل بخت من گل می کندثابت : میر محمد افضل ثابت از شعرای عارف قرن دوازده هم است وی پسر اسلام خان والی بدخشانی و برادر زادۀ همت خان است در اله آباد هند متولد و لذا به اله آبادی معروف شد . ئی ابتدا به تحصیل علوم مروجه پرداخته سپس به شعر و ادب متوجه گردید. اشعار نیکو می سرود و دیوانی ترتیب کرد وفات او را بعضی ه در سال ۱۱۵۰ دانسته اند و نیز غلام علی آزاد بلگرامی صاحب « خزانۀ عامره» و سر آزاد» در این قطعه تاریخ وفات او را به سال ۱۱۵۱ یافته می گوید: استاد زمان که کرد تعلیم اعجاز سخن به کلک صامتتاریخ برای رحت او فرمود خرد رحیل ثابت ۱۱۵۱ابیات ذیل از اشعار او انتخاب شد: با آنکه دخترزر سنگدل نبود در حیرتم که توبۀ مستان چسان شکست چو آن طفلی که از گلزار سوی خانه می آید گل داغ جگر اشک مرا در دامن است امشب شکستی توبۀ شیخ و خمارمی پرستان هم برقص ای جام از شادی که بکشن بکشن است امشببه لعلش می رسد تا آرزوی بوسه می میرد خط نارسته گویا زهر پنهان در دهن داردقبول : میرزا عبدالغنی قبول رستاقی الاصل و کشمیری مولد است . به قرار نوشتۀ آزاد میرزا عبدالغنی قبول , شاگرئد میرزا داراب جویای کشمیری است . وی در شاه جهان آباد می زیست ودر شعر وقوف و مهارت تمام داشت و اشعار نیکو می سرود. وی دیوانی هم دارد . در سال ۱۱۳۹ فوت نمود ابیات ذیل از اشعار اوست: می شود بر من قیامت قائم ان ساعت که من دیگری در حشر بینم داد خواه از دست تو قلم بر خاست بنویسد حدیثی از سراپایش به حرف قامت از او چون رسید آهی کشید آنجا حشمت : اسمش میر محتشم علی و از سادات بدخشان بود. وی در هند متولد و در ان دیار نشو و نما یافت . حشمت در شعر و شاعری استعداد کامل داشت ع لذا اشعار نغز و دلچسب سروده و دویانی در حدود هفت هزار بیت داشته است . وفاتش بعد از سال ۱۱۵۰ واقع گردیده این اشعار از اوست: شب چنان بیکسی ام سوخت به کویت که زدرد دل سنگ آب شد و صورت دیوار گرفت با رقیبان نکنم سجدل خاک در دوست این نمازیست که بی شرط جماعت باشدگر نیست عاشق رخ خوبان دو چشم من از بهر چیست دیدل نمناک شیشه را کاکل و زلف خطش دست به هم تا ندهند جمع کی می شود اسباب پریشانی ما ابراهیم فرخاری: خلیفه ابراهیم اصلا از محل فرخار بدخشان است . در سنۀ ۱۰۸۷ در شاه جهان اباد متولد گردید. وی در اثر تربیت میر جلال الدین حسین بدخشی به مقام بلند عرفانی رسید تإلیفات و تصنیفات زیادی به وی نسبت می دهند. در ادب نیز دسترس داشت. یک مثنوی در حدود شش هزار بیت منظوم کرده است. وفاتش در سال ۱۱۶۵ واقع شده است . این چند بیت مثنوی او از « چراغ انجمن » نقل نقل شد:ما و من گرفتن هم از امرت بجاست و رنه ما را این قدر قدرت کجاست روح من با جان و جان اندر تن است هر چه می گویم نه از گفت من است گفت نی باشد زنایی در نهان لیک از نی بشنوند اهل جهان بهتر از نی نیست کس با راز جفت هر که چون نی گشت خالی راز گفت ثبات : میر محمد عظیم ثبات خلف میر محمد افضل ثابت بدخشی است که مانند گذشتگان خویش با اشعار نغز و شیرین خود ادب فارسی را زیب بخشیده است.وی دیوانی در حدود چهار هزار بیت داشت در سال ۱۱۶۲ بدرود حیات گفت . این چند بیت از اوست: چون شمع تافتاد به بزمت گذر مرا از اشک و اه زندگی امد به سر مرا *** دست بی طاقتیم حیف که از کار افتاد جیب شد پاره ولی حسرت دامن باقی است جز محفل تصویر در این باغ ندیدیم بزمی که کسی را کسی به کار نباشد معجز افغان: نظام الدین یا محمد نظام معجز از شعرای قرن دوازده هجری بوده کابلی الاصل می باشد و در شعر قدرت خاصی داشته و پیرو شیوه جلال اسیر بوده است و در ۀخر عمر نابینا گردیده . در سال ۱۱۶۰ از جهان در گذشت . از او اورده اند : ترا بلا و ستم گفته ایم و می رنجی دگر بگو که ترا بی وفا چه می نامند در گریه ناله ها که به کوی تو می کشم فریاد میکنم که مرا آب می برد باید گفت شعرایی وجود دارند که تاریخ تولد وفات شان از روی اسناد موثوق معلوم نیست ؛ لکن اسامی ایشان در تذکرۀ « ریاض الشعرام وارد گردیده است . چون این تذکره در سال (۱۱۶۰) هق تالیف شده لذا ایشان قبل از این تاریخ حیات داشته اند پس تذکاری در این جا از ایشان بع عمل آمد. اسلام بلخی: اسلام از شعرای بلخ بوده و در آن سامان نشو و نما و تربیت شد. شعر نیز می گفتهغ این بیت را به اسم او « واله» ضبط کرده است. نه تار عمر محکوم و نه تار دوستی افسوس از این دو رشته که بسیار نازک است امید: تخلص میرزا نیاز است که از شهر بلخ برخاسته است . در شعر شاگرد ملا شهادت بود و مدتی به وظیف دیوانی شهر بلخ مشغول بوده است . وفاتش در حدود سال ۱۱۵۵ واقع شده است چه صاحب ریاض می نویسد که چند قبل از این سال (۱۱۶۰) وفات کرده است . این ابیات از اوست: تا گشت شمع روی تو از انجمن جدا پروانه در فراق جدا سوخت من جدا هر یک زیاد زلف و رخش می خورند خون ریحان جدا بنفشه جدا یاسمن جدا از یک کرشمه ای که تو کردی به کوه و دشت مجنون جدا هلاک شد و کوهکن جدا *** در بهار نشئه آب از چشم تر باریده ایم زین سبب است سرو گردن مینای ما *** گر شیشه امید به سن اوفتد چه باک گردد ز سنگ شیشۀ امید ما درست مولانا باطنی: اصل و نسب وی از بلخ بوده و در ان سامان روزگار به سر می برد. در ن ریاض» مذکور است که به زاد توکل و قدم اخلاص به زیارت بیت الله مشرف گردید این مطلع را از او می نگارد: بسکه داری تنگدل ای غنچل خندان مرا جان ز دل امد به تنگ و دل کرفت از جان مرا جامی هروی: مولانا جامی هروی از فقیر مشریان و ازادگاه شهر هرات بوده به آستان حضرت شیخ الاسلام خواجه عبدالله انصار سر نیاز اورده جاروب کشی درگاه او قبول کرده است این بیت از او است: صدره سرم به خاک تو گر خاک در شود کی شوق پای بوس تو اسر بدر شود جلال هروی: شیخ جلال هروی از صوفی مشربان در شهر هرات ساکن بوده است وی باری به واسطه اتراک و ازبک از هرات به بخارا انتقال کرده و گوشه انزوا گزید . شیخ جلال در شعر و ادب دسترسی داشته است . دو بیت ذیل از اوست: هر کس چو ماه ما پند عزیزان نکند گوش بسیار بخاید سر انگشت ندامت هر شب که جلال از غم دل اه بر آرد سکان سماوات بنالد تمامت ملا حمید منجم هروی: شخص ازاد مشرب بوده به حدی که به وی نسبت جنون دادند معذالک طبع شعر داشته و این مظلع از اوست: هرکس که نیست زنده به عشقت هلاک به در سری که نیست هوای تو خاک به حافظ مزاری: اسمش عبدالمرمن بوده به حافظ مزاری شهرت داشته است . وی مرید مجاور مزار خواجه عبدالله انصاری بوده این بیت از طبع اوست: گلی کش سالها چون غنچه پروردم به خون دل ازو جز خار نومیدی دگر چیز نشد حاصل حسن قندهاری: خواجه حسن از شهر قندهار بوده ودر قرن ۱۲ هق می زیست در شعر دسترسی خوبی داشت و اشعاری نیکو می سرود این رباعی از اوست : ای ماه رخت شمع شب تار حسن خاز غم تو در دل افکار حسن دور از تو حسن فتاده بر بستر غم جز غم نشود مونس وغمخوارحسن میر حمدی سیستانی : مجذوب الحال بوده سراپا برهنه و اوراه به هر شهر و دیار گشت و گذار می نمود . اشعار نغز و نیکو نیز از طبعش می تراوید . این ابیات از اوست: بیزارم از آن سر که در و درد سری نیست دلگیرم از آن دل که ز عشقش اثر نیست قاصد نهد مژده وصل از طرف یار کین ذوق نصیب دل خونین جگری نیست از آتش [ سوز] حمدی حذری کن هر چند که اه دل او را اثری نیست حافظ سیستانی: از سیستانو از شعرای قرن ۱۲ هجری است این مطلع از اوست: افسوس که حسنت ای جفا جوی نماندو ان جعد سیاه عنبرین موی نماند خاوری : مولانا خاوری از شهر هرات بوده ودر ان سامان نشو و نما و تربیت یافته است ؛ با ان که فقیر مشرب بود به تحصیل علم مشغول بود و در شعر نیز قدرتی داشته و اشعاری نیکو می گفت این بیت از اوست: نمی خواهم که بر گیرد صبا از کوی او گردی مباد ان توطیا را افکند در چشم نامردی میر رازی: در « ریاض الشعرا» مسطور است که میر رازی از مستعدان روزگار و از سادات رفیع القدر هرات است در اکث علوم صاحب بهره بوده و در موسیقی و شطرنج کمال مهارت داشته است . ابیات ذیل را از او می اورد: قدم هر کو در این میدان نهاد از پا افتاد آخر دلا تا کار ما سر بر کجا خواهد نهاد اخر شوق دیدار تو کرد از دو جهان فرد مرا روی دل از دو جهان سوی تو اورد مرا دردم از عشق تو بگذشت وز زمان هنوز فارغ از در منی می کشد این در مرا مولانا سلامی: شاه محمد سلامی از شهر هرات بوده ودر آن شهر ابریشک کاری میکرد در شعر نیز دسترس داشته و اشعاری می سرود . این ابیات ازاوست: می شدم در طلب یار و نمی پرسیدم خبرش را ز کسی تا که نگوید دیدن هر کجا یافتم از نعل سمند تو نشان تا نبیند دگری روی بدان مالیدم سرشکی: از بر آوردگان شهر کابل بوده, از آنجا به اشک و اشکباری الفت و موانست « سرشکی » تخلص کرده است . سر شکی در شعر و ادب لایق و ماهر بوده , اشعار خوبی می سرود . ابیات ذیل ار اوست: به خون خلق دلیر است زانکه در محشر به یک کرشمه ببندد زبان دعوی را *** غبار آسا فتادم در رهش اما ز دامانش همان دست تمنایی که کوته داشتم دارم در این افتادگی هر کس نگیرد دست من شاید کسی چون پرتو خورشید را از خاک بردارد *** من و اندیشۀ وصلی که به صد عمر دراز دست اندیشه به دامان خیالش نرسدشهلا: اسمش سنگین بیگ و متخلص به « شهلا» بوده , در شهر بدخشان متولد شده است. مردی فاضل و در شعر و ادب مهارت داشت . باری به طرف هند رفتهه و در گجرات مسکن گزید . این رباعی از اوست: چون باده به طبع یار و چون شهد به کام چون سرمهه به چشم خوب و چون گل مشام چون خنده به لب بگو و چون قد به خرام در روز نشان مهر و چون ماده به شام شرف الدیت فراهی: صاحب « ریاض الشعرا» واله داغشتانی می نگارد که امام شرف الدین محمد بن محمد الفراهی جامع جمالات و منبع حسنات برده است. ابیات ذیل را از او نگاشته اند:سر در خم آن دو زلف یکتاش خوش است زیرا که نظر در رخ زیباش خوش است رباعی: یادم نکنی از آن به فریاد آیم شاید که زبند هجرت آزاد آیم درهم شده و شکسته چون زلف تو ام در زلف نگر مگر منت یاد آیم شمس الدین بدخشانی : واله در « ریاض» از دو شمس بدخشانی ( یکی به نام شمس الدین و دیگری شمس بدخشی) اسم برده است . وی شمس الدین را از انجمن بدخشان دانسته این رباعی را به اسم او ثبت کرده است. از ماتمیات مبتلای وطنم وزغم زدگان کنج بیت الحزنم دی منزوی وادی مجنون بودرسوا شدۀ انجمن امروزمنم واین بیت ذیل از شمسی بدخشی دانسته است: چشمان من به رویت در عاشقی چنان اند کز رشک یکدیگر را دیدن نمی توانندصافی نورپوش : از شهر هرات بوده و تربیت یافته آن خاک آب می باشد . طبع شعر داشته و این بیت از اوست که در « ریاض» ثبت می باشد. ز شوق تنگ دهانی دم از عدم زده ام به لوح خود نیستی رقم زده ام مولانا صالح بدخشانی: صاحب ریاض او را بدخشی دانسته و این رباعی را به اسمش ثبت کرده است:گاه از ستم چرخ نگون می گریم گاه از ام سوز درون می گریم القصه در آتش جدایی چو کباب می گریم و می سوزم و خون می گریم طاهر هروی: به قرار نوشتۀ « ریاض الشعرا» ابتدا کفش دوزی میکرد بعدا به شغل کتابت اشتغال ورزید . طاهر در شعر چیره دست و در ادب صاحب مهارت بود. واله از دو نفر طاهر(یکی قندهار ی و دیگری هروی) اسم برده است . وی طاهر قندهاری را اصلا از هرات معرفی میکند و این بیت را به نام او ثبت کرده است: مطلع: خوش انکه بپرسی دل دیوانۀ ما را روشن کنی از شمع رخت خانۀ ما راولی صاحب « بهتریم اشعار » این بیت را به اسم طاهر هروی ثبت کرده است . به هر حال اگر به گفته خود واله و به قول صاحب « بهترین» اشعار هر دو طاهر را یکنفر بدانیم, شاید اشتباه نکرده باشیم این بیت را « ریاض الشعرا» به اسم طاهر هروی نگاشته است. گفتم پس از این فکر من بیدل و دین کن درخنده شد و گفت که فکری به از این کن طبعی: کمال الدین حسین طبعی از بزرگان سیستان و دارای ذوق سرشار و سبع خوب بوده است اشعار نیکو و مرغوب دارد. کلامش پخته و دارای رنگینی و دلاویزی می باشد ابیات ذیل از اوست: زود از سرم چنین گله آمود بر مخیز باقی نمانده جز نفس زود بر مخیز سهل است خون خوریم ونفس بر نیاوریم گو از نهاد سوختگان زود بر مخیز روزی به مدعای دل ما به شب رسان گو مدعی زبزم تو خوشنود برمخیز *** آمدی در خوابم واز بیقراری های شوق نه ترا دیدم دگر نه خویش را نه خواب را عاشقی سیستانی: مولانا عاشقی اهل سیستان و مردی شاعر و شعر دوست بود این مطلع از اوست: تا به او روشن کنم راز نهان خویش را سوختم چون شمع مغز استخوان خویش را غباری: زادگاهش شهر هرات بوده و تعلیمات خود را در آن ناحیه فرا گرفته است علاوه بر شعر و ادب در موسیقی نیز مهارت داشته است . این بیت در « ریاض الشعرا» به نام او ثبت است: مانند سبزۀ خط لعلش ندیده خضر هرچند گرد چشمۀ حیوان بر آمد مولانا غیاث سبزواری : مرد فاضل و دانشکندی بود, در علم طب هم وقوف داشت در شعر ماهر و توانا بود و اشعار خوبی سروده است . یک مثنوی به تقلید « مخزن الاسرار» نظامی گنجوی سروده غزلیات و انواع دیگر شعر نیز داست . این مطلعش خوب واقع شده است: ای صبا کان داغ عارض را تماشا کرده ای مضطرب می بینمت گویا گلی واکرده ای فریدالدین بلخی: از شعرای بلخ و صاحب طبع قوی و فکر رسا بود در شعر از اقران گوی سبقت برده و ابیات رنگین و دلنشین زیاد دارد . صاحب « ریاض الشعرا» این ابیات را به اسم او ثبت کرده است: به غمزه نرگس مستش هلاک صد بیدل به بوسه شکر لعلش طبیب صد بیمار ز درد و حسرت و اندوه و رنج او فریاد ز گرد عشوه و ناز و عتاب او زنهار *** بی تو مرا دیده در افشان بماند دیده بشد نقش تو بر جان بماند آینه برداشتی از نیکویی چشم تو در آینه حیران بماند فارغ سبزواری: از شعرای سبزوار بوده غالب در قرن دوازده هم می زیست چه ذکرش در « ریاض الشعرا» وارد است متانت اشعارش بر قدرت طبع و هوش تندش گواه است این ابیات از اوست: چنان دور از تو دل را می فریبد هر زمان یادت که آگاهی نباشد هر گزش گویی ز بیدادت رقیبان را تلاشی بود در خونریز من باهم تو بر ایشان نمودی تیز دستی آفرین بادت مطلع: مانده ام از یار دور و ناصبور افتاده ام من کجا و او کجا بسیار دور افتاده ام فتوای هروی: میرزا نوری فتوای از شعرای بزرگ هرات است . تنها شاعر نه بلکه فاضل و متبحر نیز بود . مدتها در شهر هرات به منصب شیخ الاسلامی انتصاب داشت . مردی متقی و پرهیزگار بود و به زهد و عبادت مشهور بود . وی در شهر هرات فوت نمود . این ابیات به اسم او در « ریاض الشعرا» مسطور است :بیت: پیش هر موی توام عرض ونیاز دگر است من بغل باز کنم چون توکمر باز کنی مطلع: ز شرم وعده خلافی مکن کنار از من نیامدن ز تو و درد انتظار از من فرد: وفای وعده همین بس که در دلت گذرد که آن اسیر بلاکش در انتظار من است کمال الدین هروی: مولد و مدفنش شهر هرات بوده و در آن سامان تربیت و نشو ونما یافته است در ابیات دسترسی داشت . صاحب ریاض الشعرا او را به اوافری کلام از جهانیان ممتاز خوانده و این بیت را به اسم او ثبت کرده است: دوستان گر گشت مارا دوست ما دانیم ودوست چون هلاک ما ز جای اوست ما دانیم ودوست سید محمد: به سید محمد پرده دار نیز گفته می شد . وطنش بلخ بوده و لذا به بلخی شهرت یافت « واله» این مطلع را به اسم او ثبت کرده است: عیسی کلام من که دم از من دریغ داشت بیمار او شدم قدم از من دریغ داشت مولوی سیستانی: اسمش حاجی احمد است . به گفته «واله » وی از معصرین ولی دشت بیاض بوده و با او مشاعره ها نموده هکذا بین شان هجو گوی نیز واقغ شده است.مولوی شعر پخته میگفت وو تخیل نیکو داشت . از اشعارش به جز چند بیت که در تذکرۀ « ریاض الشعرا» مذکور است , چیزی در دست نیامد و ان ابیات این است: مطلع: به بالینم رقیب از جانب دلدار می آیداجل از بهر پرسش بر سر بیمار می آیدوله: من کیم کز ستم همچو تویی داد کنم که کند حرف مرا گوش که فریادکنم خلق را بزم طرب حلقۀ ماتم گردد هرکجا شکوه بیداد تو بنیاد کنم حاجی کاهی : حاجی کاهی از شهر هرات بوده شعر نیز می گفت این بیت به نام او در « ریاض الشعرا» ثبت است: سویم گذری شبی عجب نیست بر من یک شب هزار شب نیست نورالله: مولانا نور لله نیز از شهر هرات بود و طبع طریقی داشت و شعر نیکو می سرود این مطلع از اوست: جان را فدای لاله عذاری نساختیمای روی ما سیا که کاری نساختیمنیازی بلخی: نیازی پسر مولانا سید علی است . از شعرای مقتدر زمان خود بوده از فکرش مضامین بکر وبدیع سر می زد . اشعارش زیاد در دست نیست این مطلعش ک در « ریاض الشعرا» ثبت است خیلی نیکو واقع شده است: به روی آتشین , زلف تو ای سیمین ذقن پیچد بلی چون موی بر آتش نهی بر خویشتن پیچد امیر یوسف نیازی هروی: از امیر زاده های هرات بوده ودر آ« سامان تربیت و نشو و نما یافته است شعر هم می گفت و بیشتر به رباعی توجه داشت . این رباعی از اوست: ای دل حشم و حشمت سلطان گذرد روز و شب درویش پریشان گذرد می نوش و غمین مشو که هر کار که هست آسان چو به خویشتن گیری آسان گذرد ناقد هروی: ناقد از شعرای هرات بوده در شعر قدرت خوبی داشته است . شخصی خوش قریجه بوده و این بیتش نیکو واقع شده است. هوس می است و نقلم ز دو لعل فنته جویی چه بلا خیال خامی چه کشنده آرزویی ندیمی : اصل و نسب وی از بدخشان بوده و در آن محیط متولد و تربیت شده است . بعد به طرف هندوستان رهسپار گردید و در آن سامان اقامت گزید و در آنجا هم وفات یافت. این بیت از اوست: دل به محرومی دیدار نهم به که ز دور همچو حسرت زدگان آیم و نظاره کنم وفا: اسمش ابراهیم بوده به نام « میرزا ابراهیم» وفا شهرت یافته است . وطنش زمین داور قندهار است . ازقندهار به طرف هند رفته و روز گاری در آن سامان به سر برد. صاحب « ریاض الشعرا» می نویسد که « به حسین خلق و صفای طینت و اعتقاد خوش و کوچک دلی و مروت ممتاز بود . در فن شعر و انشاه کمال مهارت و دستگاه داشت . راقم حروف را به آن مرحوم کمال خصوصیت بود در این اوقات شنیده شد که به جوار رحمت الهی پیوست» معلوم می شود که به وطن مراجعت کرده و فوت شده است . این دو ابیات از طبع اوست: این ملامت بس زلیخا را که در میزان عشق نقد یوسف را به سنگ سنجیده و با گوهر کشید وله: جز ندامت حاصلی در الفت خوبان نبود از میان بی وفایان چون وفا برخاستیم عارف تالقانی : میرزا محمد علی متخلص به عارف از شعرای قرن ۱۲ است . صاحب « ریاض الشعرا» می نویسد که وی در سال ۱۱۲۳ در هندوستان متولد گشته در سن کودکی با پدر به طرف ایران رفته و در تهران ساکن گردیده و به تهرانی شهرت حاصل نمود . پدر او از فضلای بزرگ تالقان باز می نویسد که در سال ۱۱۵۸ به هندوستان امده و در شاه جهان آباد می باشد و باراقم کمال رابطه دارد این دوبیت ره به اسم او ضبط کرده است : آنقدر صبح وصال تو نگردید سپید که کسی پنبۀ داغ شب هجران سازد وله: هیچ میدانی چه باشددر حقیقت عاشقی اندک اندک قظره را دریای عمان ساختن املای بلخی: ملا محمدی املا بن علاؤ الدین بن عزیز بن شیخ سیف الدین بن هارون خواجه عرب است . تولدش در سنچارک به سال ۱۱۰۰ یا ۱۱۰۱ ه واقع شده, وی پس از کسب علم و معرفت به طف بخارا رفته و در آنجا سکونت اختیار کرد . وی پابند طریقت صوفیه بود و در ان جا به خانقاهی برپا کرد. در شعر نیز قدرت و بهره تام داشت . اشعارش بیشتر جنبۀ تصوف و عرفان دارد . دیوانی که شامل رباعیات و غزلیات بوده و هنوز در دسترس برخی قرار دارد. وفات « املا» در سال ۱۱۶۲ در بخارا واقع: شده است این غزلش از ادبیات تاجیک اقتباس شد:
عرض مجید اعظم, پروانه دل ماحوران پاک سیرت, فراش منزل ما جبریل وقت طیران در بوستان دلها فرسوده پای لنگ است, افتاد در گل ما عقل دو صد فلاطون کوشد به فکر صد سال یک نکته حل نسازد از شرح مشکل ما از فیض خاکسار املای به جوش وحدت یک شبنمی است دریا در طرف ساحل ما این مطلعش نیز نیکو واقع شده است : ز سودای محبت بر سر بازار خواهم شد چو منصور ملامت کش به پای دار خواهم شد آشفته کابلی: اسمش محمد صالج محمد بن محمد زمان بودهو از شعرای قرن دوازده کابل است. وی در اوایل سلطنت احمد شاه بابا حیات داشت. آشفته مردی آزادمنش بود و در سال ۱۱۷۲ به مرض جنون در گذشت . در شعر مهارت خوبی داشت. این مطلع از اوست: خدا نکرده اگر چهره بر عتاب کند برگردنش نگهی عالمی خراب کند ***** می رود دل به سر کوی تو پنهان از من بدگمان گشته ندانم بچه عنوان از من بینوای بدخشی: اسمش شاه خلیل الله پسر خلیفه ابراهیم بدخشی است و به قول صاحب «ریاض الشعرا» مراتب سلوک و ریاضت را به خدمت والد خود طی نمود. گاهی مطالبی علیه تصوف در رباعیات منظوم می فرمود .از نوشتۀ « واله» معلوم می شود که بینوا در سال ۱۱۶۰ بر حیات بوده است . به هر حال وی یکی از شعرای قرن ۲ هق است . اشعارش کاملا رباعی بود . این رباعی او در گلزار معرفت درج شده است: زاهد که در این سراچه مآوا دارد اندیشه زگفنگوی فردا دارد گوشاد بزی که زاهد و فاسق از اوست هرجا آبیست رو به دریا دارد این رباعی ا. ضمن چند رباعی دیگرش در« ریاض الشعرا» مذکور است : من آب شدم سراب دیدم خود را دریا گشتم حباب دیدم خود را آگاه شدم تمام دیدم غفلت بیدار شدم به خواب دیدم خود را خرد: اصل و نسب وی از بلخ بوده ولی به هند عزیمت نمود . مردی صوفی مشرب وپرهیز بود از علم و فضل بهرۀ کافی داشت و در علم ادب نیز قدرت داشت. اشعاری نغز و شیرین سروده و در سال ۱۱۶۱ ه ق وفات یافت . این دو بیت نمونۀ کلام و نمایندل طبع اوست: مطلع : دل پر خون شده مینای شراب لب کیست جگرم سوخت ندانم که کباب لب کیست وله: به وصف طرۀ مشکین او چون خامه سر کردم سیاهی از سواد دودۀ اه سحر کردم غیاثی: اسمش غیاث الدین بن میرک تخلصش غیاثی و مولدش حصارک, جرم بدخشان است تعلیمات ابتدایی خود را در محیط حصارک حاصل نموده بعد به طرف هند رفت و به سر هند رسیده به خدمت شاه غلام محمد معصوم رسید. به سلک ارادت او منسلک گردید, و روزگاری به ریاضت پرداخت تا از پیر خود ارشاد حاصل و به وطن خود بدخشان مراجعت کرد. دیوان شعری دارد که حاوی مضامین و افکار تصوفی می باشد. این دیوان در هند مکررا طبع شده و شامل غزلیات, مخمسات , رباعیات و مثنویات در بحورمختلف میباشد. کلیات غیاثی به نام« تحفه المعصوم» موسوم است. وی باری به طرف حجاز نیز مسافرت کرد. در سال ۱۱۸۱ فوت و در فیض آباد مدفون شد. مرقدش زیارتگاه عوام و خواص می باشد. غزل ذیل را به تقلید ناصر علی سرهند انشاه کرده است : زخود گم شو نظر کن برق حسن بی حجابش را که پر توهاست بر ذرات عالم آفتابش را درا مستانه چون منصور در میخانۀ وحدت که تا بینی عیان در شیشه ها موج شرابش به زهد و پارسایی کی توان رفع حجب کردن مگر از رخ نسیم جذب بردارد نقابش را کلیم آساسطور عشق گردد محو دیدارش به جان هر کس نوشد چون عسل زهر عتابش را به قربانگاه وحدت رفته جان خویش قربان کن چو اسمعیل جویایی اگر قرب جنایش را غلام حلقه در گوش در پیر خراباتم که غرق نور گشتم نا نمودم سجده پایش را عجایب شور دارد قلزم «ناصر غیاث الدین» به خود چون بحر جوشیدم که تا گفتم جوابش عاشق : اسمش محمد, تخلصش عاشقع مولدش خوستک بدخشان و مدفنش هم خاک بدخشان است, عاشق در سال ۱۱۳۱ متولد گردید. شعر نیز میگفت و آثار خوبی از خود بیادگار گذاشته است. وفات وی در سال ۱۱۸۲ هق در قریۀ حضرت سید که از جملۀ قرای یمگان بدخشان میباشد واثع شد, و در پای مزار حکیم ناصر خسرو و قبادیانی بلخی مدفون گردید. این چند بیت از یک مثنوی اوست: بلبل شیفتۀ نالانی عاشق غمزده گریانی گلستان زاده خوش آوازی نغمه پرداز نوا دمسازی سالها در هوس یار به غم همدم اه و انیس ماتم سر شوریده پر از درد جنون دل غمدیدۀ از غرقه خون سودا: میرزا محمد رفیع از شعرای قرن دوازده افغانستان و از شهر کابل بودهع ولی در شاه جهان آباد دهلی تربیت و نشو ونما یافته و کسب علم و عرفان کرده , بعدا به لکنهو رفته و در سال ۱۱۹۵ وفات یافت . سودا نه تنها در شعر فارسی مهارت تام داشت ع بلکه در زبان اردو نیز اشعار و رنگین داشته است. این چند بیت از اوست. بتانم از که زین دو عدد خونبهای دل دل جرم چشم گوید و چشمم گناه دل یک شب اگر به بزم خودم جا دهی چو شمع روشن شود به جان تو روز سیاه دل سازم به چنین مرگ عوض عمر ابد را سر را چو دم نزع به زانوی تو بستم احمد خان: احمد خان اهل کابل بوده و در همین سامان تولد و نشو و نما یافته است . در شعر قدرتی داشته و ابیات خوب از طبعش برمی اید. به قرار نوشتۀ « سکینۀ الفضلا» از شعرای قرن دوازدهم بوده است این رباعی از اوست: دنیا که دمی نیست قرار اندر وی هستی است ز نیستی شما اندر وی دنیا طلبان بیقرار اندر وی چون کاغذ سوخته شرار اندر وی الفتی: اسمش قلیچ خان و از شعرای قرن دوازدهم و معاصر احمدشاه ابدالی بود, .ی در عسکری رتبه و منصب داشت. در شعر و ادب ماهر و به فضایل علمی و حکمی آراسته بود. خوب شعر می سرود . ابیات ذیل را از او می اوردند: کشتۀ آن نرگس مستم که در عین خمار عالمی را کشته و خود را به خواب انداخته مطلع: نیست در دل غنچۀ پیکان آن قاتل مرا بی لبش خونی که خورم شد گره در دل مرا فیاض : اسمش فیاض محمد واز شعرای افغان است به فیاض خان شهرت یافته است روزگاری در هرات به سر برده بعد به طرف هند رفت . وی ازادبای قرن ۱۲ هجری افغانستان است این بیت در « سکینة الفضلا» به اسم او ثبت می باشد: از تو باشد بزم روشن خویش را گم کرده ام تیر گردانی کند چون شعلۀ جواله شمعکریمی افغان: کریم الله خان کریمی از شعرای قرن دوازدهم افغانستان و روزگاری در پشاور به سر برده است. به قرار نوشتۀ بهار افغانی وی در شعر اردو و فارسی قدرت داشت . این چند بیت را او می اوردند: نازنین سرو خرامان کسی می آید مرهم سینۀ سوزان کسی می آید جامۀ ناز ببر کرده چو گل خرم و شاد از پی چاک گریبان کسی می آید ای کریمی مکن از درد و غمش ناله و آهمنتظر باش که در مان کسی می آید کبیر افغان: وی نیز از شعرای قرن دوازدهم افغان بوده و در شهر رامپور حیات به سر می برد وی از شعرای قوی دست زبان فارسی این قرن بوده, اشعار خوبی از فکر بکرش سرزده است این چند بیت از اوست: اه چسان طلب کنم بوس رخ چو ماه را ریخته سرمه در گلو خط تو بوسه خواه را راه نشین خویش را از ره ندهی چو سوی خویش بهر چه کرده ای ببر جامۀ راه راه را از ذقنت چسان بود راه سلامت دلم ساخته آب زیر کاه خط تو آب چاه را این مطلع و مقطعش نیز نیکو واقع شده است: بتی که روی وی از مصحفی نشان داردز دور خط سیه سورۀ دخان دارد ز بحل مفت نداد انکه هیچگه دشنام کبیر از وهوس بوس رایگان دارد یوسف: از مریدان واردات کیشان غیاث الدین بدخشی است . وی از امیر زادگان بلخ بوده به خدمت غیاثی رسیده است. میرزا شیخ محمد یوسف با مرشد خود تمام عمر یکجا به سر برده در مادۀ تاریخ و مرثیۀ تاریخ و مرثیه وی ابیاتی درناک سروده و تاریخ وفاتش را که سال ۱۱۸۱ است به لفظ و حساب ابجد یافته است: رو« بجور ز بدخشی» تو ای یار عزیز در هزار و یکصد و هشتاد و یک گشته نهان وی دیوان کوچکی دارد که به صورت قلمی مانده مانند اشعار استادش ساده ,سلیس و در موضوع تصوف و عرفان سروده شده است. این چند بیت نمونۀ کلام اوست: شور منصور است امشب بر سرپر شور ماقابل این شور نبود جز سر منصور ما عاشقان آمادۀ رنجیده و راحت دشمنند عافیت بر خود نمی خواهد تن رنجور ما غزل: تا وصف جمال تو شنیدیم شنیدیم از شوق بتن جامه دریدیم دریدیم یک گل به مراد دل خود حیف به صد حیف از گلشن وصل تو نچیدیم نچیدیم سر رشتۀ وصل تو نیامد به کف ما هر چند به کوی تو دویدیم دویدیم درد طلب از مهر تو یوسف نگذاریم جان داده و درد تو خریدیم خریدیم دورۀ سوم نثر فارسی این دوره به طوری که در نظم دورۀ متاخر نامیده شده, در نثر هم سبک متاخرین یاد گردیده است نثر فارسی در این دوره انحطاط عصر مغول را دنبال کرده, آب و تاب قدیمی را کاملا از دست داد؛ چه قبل از عصر مغول فخامت و جزالت خاصی در کلمات موجود بود,و هم نثر از لحاظ ظاهر و معنی عالی نگاشته می شد, ولی از زمان صفوی ها (۹۰۵) که آغاز این دوره بوده و تا اوایل قرن چهاردهم (۱۳۲۳) دوام می یابد . روی هم رفته نثر خیلی عادی و بچه گانه است ؛ چه در این دوره ظهور مسلک تشیع در ایران و کشمکش ها علیه این کیش , نثر را به طرف آثار دینی و مذهبی کشانید و توجه نویسندگان و علما را که قبلا هم به طرف عربی زیاد بود, به اقوال و احادیث نبوی , روایات ع تاویل و تفسیر ایات قرآنی , جهت به دست اوردن دلایل و براهین در تایید یک مذهب و تردید دیگری تعمیدی ساخت, از این رو لسان فارسی که مدتها و قرنها تحت تآثیر عربی واقع بود, شدیدا از کلمات و قوانین عربی متاثیر شد. لغات و کلمات عربیسیل آسا داخل زبان فارسی شد و این تأثیر به حدی رسید کهه هشتاد الی نود رد صد کلمات زبان فارسی ررا لغات عربی تشکیل می داد . این کیفیت سبب شد که زبان را از حالت قدیمی بر ارد. در این دوره ع علاوه بر این پایه معلومات و قدرت تتبع در زبان فارسی نیز نهایت ضعیف بود ع چنانکه امروز هم رایج است در اکثر ممالک که زبان فارسی متداول است, مخصوصا در افغانستان طلاب به تحصیل ادب و علوم عربی پرداخته, از زبان فارسی دور می ماندند . این گونه اشخاص که در ادب فارسی معلومات و تتبع ناقص هم نداشتند, به شغل انشا و کتابت در این زبان اشتغال می ورزیدند , لذا زبان فارسی سیر قهقرایی می کرد که اگر جلو ان گرفته نمی شد, ادامۀ ان زبان فارسی آشنا بودند, در عصر مغولی هند این زبان را در آن سامان چه نظم و چه نثر طوری ترقی بخشیدند که مطابق ذوق خود سبک و شیوۀ خاصی برای ان ایجاد کردند و این طرز و اسلوب غالبا در اثر تشویق شاهان علم دوست و ادب پرور و امرای فاضل و دانشمند مغولی هند روی کار آمد چه از یک طرف جنجال های متعصبین و سخت گیری نوسینده های آزاد فکر و شعرای خوش طبع را که برای تحمل آزاد حاضر نبودند مجبور به ترک وطن ساخت , از طرف دیگر آرزوی حیات آرام و مستریح و آوارۀ قدر شناسی کلام و قلم از طرف امرای مغولی , آنها را رهسپار هند گردانید که بالنتیکه بازار نویسندگی و ادب را در ان دیار گرم کردند و از سقوط نثر چه در ان سامان و چه در محیط های دیگری جلوگیری نمودند. اولین کسی که در اوایل این دوره به نقص دربار اکبر بود وی کتاب لغتی در زبان فارسی تالیف کرد و کلمات و لغتهای زبن دری را ترجمه و تفسیر نمود علاوه بر این آثار دیگری هم نوشت که اکثر به فارسی سچه (۱) نوشته شده و کمتر از ده تا دوازده در صد لغت عربی در آن ها به کار رفته است. علاوه بر فرهنگ منشأتی به همان اسلوب نگاشت و چند اثر دیگر هم در تاریخ و غیره نوشت, از این جمله آیین اکبری, اکبر نامه و بهار دانش است که خلاصۀ کلیله و دمنۀ بهرامشاهی میباشد در تمام این آثار کوشش شده که بیشتر لغات فارسی به کار برده شود و شیوه انها مطابق ذوق و اصول ادب فارسی باشد . تصور نباید کرد که در هندوستان همۀ فضلا و نویسندگان روشی را که ابوالفضل در نثر تعقیب می کرد اقتفا نموده اند , بلکه منشیان و نویسندگان هندوستان برای اظهار فضل و برتری بر نویسندگان دیگر مطابق فارسی زبان منشات و نگارشهای خود را متکلف و متصنع تر تحریر می کردند و می کوشیدند تا به وسیلۀ جملات مترادف مطلب متخصری را در عبارات بسیار و فقرات زیاد اظهار کنند و نثری منشیانه بنگارند. در این دوره انچه بیشتر قابل تأمل است , نگارش یک سلسله کتب در موضوعات جداگانه می باشد که درذیل تذکار می گردد؛ چه در ادوار گذشته در ان موضوعات کمتر آثاری نگارش یافته است که تعداد انها انگشت شمارش است. از آن جمله یکی موضوع فرهنگ نویسی است که هر نویسنده مطابق ذوق و سلیقه خود یا کاملا لغت های زبان فارسی را جمع کرده فرهنگی ترتیب داده است و یا لغات عربی را مجموعا به صورت قاموسی در اورده است و بعضی لغات عربی و فارسی یک یکجا فراهم و فرهنگی ساخته اند حتی برخی از نویسندگان علاوه بر لغات عربی الفاظ ترکی و امثال آن را که در زبان فارسی معمول بوده است ذخیره کرده و فرهنگی تالیف نموده و به پیشگاه دوستداران ادب عرضه کرده اند,دیگر موضوع تذکره نگاری در شرح حال شعرا مشایخ و متصوفین می باشد که در این دوره به کثرت شیوع پیدا کرده و تذکره نگاری گرچه قبلا نیز رواح داشت و شرخ حال شعرا در سابق هم به صورت جزء تاریخ یا در فصل و باب الالباب عوفی تذکرة الاولیای شیخ عطار تذکره دولتشاه سمرقندی اثر دیگری در این زمینه نگارش نیافته بود مگر از این عصر به بعد نویسندگان به نوشتن تذکره های عمومی و یا خصوصی از قبیل شرح حال یک دوره از شعرای و یا شعرای معاصر خویش پرداخته و تذکره ای ترتیب داده اند. دیگر از مشخصات بارز این دوره شیوع تحریر و تلیف کتب مذهبی از قبیل احادیث, اخبار , فقه , اصول و غیره به شمار می رود. کتاب تاریخ نیز در این دوره زیاد نگاشته شد ولی سلیس تر تالیف شده و چندان حایز اهمیت ادبی نمی باشند و دلیل عمدۀ آن کسب شدت مسائل مذهبی و اختلاف بین رق مذهب است که از هر دو طرف به شدت از مسائل مربوطل مذهبی پشتیبانی و طرفداری می گردید, لذا این کیفیت سبب شد که موضوع کمالیات مغلوب شرعیات شده نثر را به طرف پستی و سستی شوق بدهد. چنانکه مرحوم ملک الشعراء بهار در این موضوع می نویسد: « توجه علما و دولت به علوم دینی و اهتمام همه رجال مملکت که پیشوایان جامعه و توده مردم اند به نثر شرعیات و توسعه دامنه تولا و تبرا بود لذا توجه و اعتنایی به تحصیل ادبیات فارسی نشده و به قول علمای آن دوره اهمیتی به کمالیا نمی دادند» گذشته از این بعضی تعدیلات و تغییراتی در خطاطی به عمل امد که تدریجا شایع و تا امروز رواج پذیرفت . در کتب منظوم و منثور گذشتگان تا عهد شاهرخ میرزا رسم الخط ( پ, چ ,ژ) به صورت ( ب- ج) و (ز) بود و نیز ( که – چه – نه) به شکل (کی – چی – نی) نگاشته می شد ولی این روش بعد از عهد شاهرخ مخصوصا در زمان صفوی ها تغیر یافته برا ( پ- چ-ژ ) طوریکه امروز معمول است سه نقطه قابل شده و در نتوشن نیز آنرا رعایت کردند, همچنین برای کاف فارسی علامه ای وضع کردند تا از کاف عربی تمیز یابد و نیز ( چه – نه – که ) را طوری که امروز مستعمل است می نوشتند . گویا به صورت عمومی تعمد کرده بودند که در طرز و سیاق سابق تغییری وارد سازند در ین دروچیز به به س سایق گذشتگان تقریبا نگاشته می شد وو نویسندگان آن را مراعات کرده به حد اغراق و غلو رسانیدند و نثررا از حالت ساده که داشت بیرون می کردند هماان مطالع کتب مناشیر , فرامین و نامه های درباری بود که به پیری از اثار گذشتگان در جای که از پادشاه و پیشوایانن مذهب و امثال آنه سخنی در میان می امد و نثر در تکلیف راه مبالغه می گرفت و از سادگی که در دیگر قسمت کتب و آثار مشهود بود خارج می شد این نویسندگان در این قسمت هم بر خلاف اسلاف از اطناب کار گرفته در جایی که گذتشگان به چند سطر مختصر یک موضوع را می نگاشتند ع کار انها به چند صفحه و رق می کشید که همه جز سخن پردازی و عبارت سازی چیزی بیش نبود رفته رفته کار این نوع تشبیب ها و زمینه سازی ها به جای کشید که یکاتب واقعه ای را بدون تشبیب و قرینه سازی و عبارت پردازی کما وقع نمی توانست در دو صفحه به قید تحریر در اوردند در حالی که همان کاتب می توانست صفحاتی در تشبیب و مقدمه بدون تحمل زحمت و تکلیف به حد اعلای تکلیف و تصنع بنگارد؛ مثلا در اینجا مقصدی را که به چند کلمه مختصر چنین می توان ادا کرد: « مکتوب شما به دست میرضیاء الدین ارسال شده بود و اصل گشت» به این عبارت طولانی و متکلف چنین نگاشته شده است. « منثور لامع النور دولت و اقبال و نشان عظیم الشان عظمت واجلال که مرقوم قلم فیض رسان منشیان اراسته به زیور فضل و کمال و دبیرا پیراستۀ با دانش و افضال گشته نامزد مخلص نیکو خواه فرموده بودندع در طی صحبت سیادت و عزت پناه معتمد السلاطین میر ضیاء الدین که به مقتضای یعرف قدر المرسول من الرسول مستغنی ار تعریف است در اوانی که دستبرد قضا فرش بوقلمون ربیعی را از غیر منهج طبیعی از سحن زمانه در چیده و مهوشان ریاحین و ازهار پای خمود در دامن خمول پیچیده و انبساط خواطر روی به انحطاط آورده بود مانند همای زرین بال همایون فال و شاهباز مشکین جناح عزت و جلال با خط و خال منقش چون طاووس خوش خرام هندوستان در دوحه و داد جلوه کرد» این بود اوضاع نثر در قرن ده تا قرن ۱۴ یا دوره سوم نثر فارسی که به صورت موجز نگارش یافت. اینک به کتب و آثار منثور این دوره می پردازیم.