امرای چغانیان - آل محتاج
چغان (صغان معرب) سرزمینی است در آن طرف دریای آمو که اکنون قسمت جنوبی جمهوریت تاجیکستان شوروی باشد. درین سرزمین از زمانهای قدیم خانوادۀ سلطنتی بنام (چغان خدات) حکم میراندند، که از عناصر تاجیک آریایی بوده اند. و در عصر اسلامی و اوایل قرن سوم امیر محتاج منسوب به چغان خدات به حکمرانی رسیده بود، که پس ازو خاندانش در تاریخ بنام "آل محتاج " مشهور گردیده و امرای باداد و دانش ازان برامدند، و در عهد سامانیان و غزنویان بر دو طرف دریای آمو و بلخ و تخار تا دامنه های شمالی هندوکش حکمرانی کرده اند. پدر محتاج که احمد نامداشت، ذکرش در معجم الادباء یا قوت آمده است. و ایام حیاتش در حدود ٢۵۰هجری تخمین شده میتواند. افراد دیگر این خاندان:
۱- از محتاج پسری بنام ابو سعد مظفر ماند که در حدود ٣۰۰هجری زندگانی و حکمرانی داشت. و پسرش ابوبکر محمد بن مظفر امیر دربار نصر بن احمد سامانی بود، که در سنه ٣٢۱هجری سپه سالار کل عساکر خراسان و حکمران آن بود و پیش ازین در محرم ٢٩٨هجری از دربار احمد بن اسمعیل سامانی به فتح سیستان فرستاده شد، و باز در گرگان حاکم گشت. ایام حکمرانی او در خراسان از ٣٢۱هجری تا سنه وفاتش ٣٢٩هجریست. این شخص در حوادث خراسان بحیث حکمران قوی و مؤثر همواره دست داشت، و در چغانیان مدفون گردید.
٢- ابو علی احمد بن محمد بن مظفر که در سنه ٣٢٧هجری حین مریضی پدرش سپه سالار و حکمران خراسان بود، و در سنه ٣٢٩هجری در جرجان و ری با ماکان بن کاکی جنگید و او را بکشت، ولی در سنه ٣٣٣هجری چون از دربار امیر نوح بن نصر سامانی از حکمرانی خراسان معزول شد، سر از اطاعت کشید و نوح را خلع و خودش بر خراسان مستولی شد، و تا آخر عمرش با دربار سامانیان زد و خوردی داشت تا که در ٢٩رجب ٣۴۴هجری بمرد و در چغانیان مدفون شد.
٣- ابو العباس فضل بن محمد بن مظفر در سنه ٣٣٣هجری از جانب برادرش ابوعلی بحکومت بلاد جبل (عراق عجم) مامور شد، و بعد ازین سپه سالار بزرگ عساکر سامانی بود، که با برادرش هم جنگها کرد، ولی در سنه ٣٣۶هجری در بخارا محبوس شد.
۴- ابوالمظفر عبدالله بن احمد بن محمد بن مظفر که از ٣٣٧هجری ببعد بدربار امیر نوح سامانی بطور رهین بسر می برد و در سنه ٣۴۰هجری از اسپ افتاد و بمرد و در چغانیان مدفون گشت.
۵- ابومنصور بن احمد بن محمد که در سنه ٣۴۰هجری نیابت حکمرانی چغانیان داشت.
۶- ابوالمظفر طاهر بن فضل بن محمد بن مظفر ولی چغانیان و مرد فاضل و ادب پروری بود، منجیک ترمذی از مداحان اوست و در سنه ٣٧٧هجری درگذشت.
٧- فخرالدوله ابوالمظفر احمد بن محمد ولی ادب پروری ممدوح دقیقی و فرخی بود، که قصیدۀ معروف داغگاه فرخی "تاپرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار " در مدح اوست، او سکه هم زده است.
امرای آل محتاج عموماً با دودمانهای سلطنتی سامانیان وغزنویان روابط نیک خود را حفظ میکردند و در تحت حمایت ایشان حکمرانی ولایات شمالی هندوکش از بدخشان و تخار تا بلخ و جوزجان داشته اند. و این خاندان از پرورندگان ادب دری بشمار می آیند. (شجره نسب دیده شود نمبر ۴٧)