رابعه بلخی
اولین شاعره زبان فارسی که درتذکره ها از او نام برده شد ، رابعه بنت کعب قزداری میباشد که همعصر شاعر و استاد شهیر زبان فارسی رودکی بود و در نیمه اول قرن چهارم در بلخ حیات داشت پدر او که شخث فاضل و محترمی بود در دوره سلطنت سامانیان در سیستان ، بست، قندهار و بلخ حکومت میکرد . تاریخ تولد رابعه در دست نیست ، ولی پاره ای از حیات او معلوم است .
این دختر عاقله و دانشمند در اثر توجه پدر تعلیم خوبی اخذ نموده معلومات وسیعی حاصل کرد ، چون قریحه شعری داشت ، شروع بسرودن اشعار شیرین نمود .عشقیکه رابعه نسبت
بیکی زا غلامان برادر خود در دل میپردازد،برسوز و شور اشعارش افزود آنرا بپایه تکامل رسانید ، چون محبوب او غلامی بیش نبود و بنابر رسومات بی معنی آن عصر رابعه نمیتوانست امید وصال او را داشته باشپ از زندگی . سعادت بکلی نا امید بوده یگانه تسلی خاطر حزین سرودن اشعار بود . که درآن احساسات سوزان و هیجان روحی خود را بیان می نمود .گویند روزی رابعه در باغ گردش میکرد ناگاه محبوب خویش را که بکتاش (۱) نام داشت مشاهده نمود بکتاش از دیدن معشوقه به هیجان آمده ، سر آستین او را گرفت، اما رابعه به خشم خود را رهانیده نعره زد ( آیا برای تو کفاید نمیکند که من دل خود را بتو دادم دیگر چه طمع میکنی )(۲)
حارث برادر رابعه که بعداز مرگ پدر حاکم بلخ شده بود، توسط یکی از غلامان خود که صندوقچه بکتاش را دزیده ، بجای جواهرات و طلا در آن اشعار مملو از عشق و سوز گداز رابعه را یافته و آنرا بغرض دریافت پاداش به بادار خود داد (۳) ازین عشق آگاهی یافته باوجود پاکی آن بر خواهر خود آشفته ، حکم قتل او داد (۴) و رابعه قشنگ در عنفوان جوانی بادل پر ارمان این دنیايی را که از آن جز غم و ناکامی نصیبی نداشت وداع نمود .
اگر چه جز تعداد بسیار معدودی از اشعار رابعه باقی نمانده ولی آنچزیکه در دست است بر لیاقت و ذوق ظریف او دلالت نموده ثابت میسازد که شیخ عطار مولانا جامی در تمجیدی که از او نموده اند مبالغه نکرده اند .
پدر رابعه نظر به لیاقتش بر او لقب (زین العرب) گذاشتع بود رابعه تخلص نداشت ، اما محمد عوفی در ( لباب الالباب ) گوید او را ( مگس روئین ) میخواندند زیرا وقتی قطعه ذیل را سروده بود .
خبر دهند که بارید برسراو ایوب زآسمان ملخان وسرهمه زرین
اگر بباره ازین ملخ بر او از صبر؟ سزد که بارد برمن یکی مگس رويين
اینک چند نمونه کلام رابعه :-
بهار بلخ
زبس گل که درباغ ماوی گرفت چمن رنگ ارژنگ مانی گرفت
شبا نافه مشک تبت نداشت جهان بوی مشک از چی معنی گرفت
مگر چشم مجنون با ابر اندر است که گلرنگ رخسار لیلی گرفت ؟
بی می ماند اندر عقیقش قدح سرشکی گه در لاله ماوی گرفت
قدح گیر چندی ودنیا مگیر که بد بخت شد آنکه دنیا گرفت
سر نرگس تازه از زر و سیم نشان سر تاج کسری گرفت
چو رهبان شد اندر لباس کبود بنفشه مگر دین ترسی گرفت ؟
(۱) (پشتنی میرمنی ) شاغلی بینوا و مقاله آقای ایراج افشار در شماره ۲۰۴ – ال دوم مجله (جهان نو ).
(۲)نفصات الانس ، جامی رح (۳) ( پشتنه میرمنی) شاغلی بینوا ، صفحه ۵۴ . (۴) مشاهیر نسوان ، مقاله فوق الذکر آقای ایرج افشار و ( پشتنی میرمنی) شاغلی بینوا
«۸»
دعوت من بر آن شد کایزدت عاشق کناد بریکی سنگین دلی نامهربان چون خویشتن
تابدانی درد عشق و داغ مهر و غم خوری (۱) تا به هجر اندر بپیچی و بدانی قدر من
* * *
دوش بر شاخک درخت یکی مرغی نوحه همی کرد و میگیریست زاری
من جدایم زیار خویش و بنالم تو چه نالی که با سعادت یاری
من بگریم چوخون دیده ببارم توچه کرئی که خون دیده نداری ؟
* * *
فشاند از سوسن و گل سیم وزرباد زهی بادی که رحمت باد بر باد
بداد از نقش آذر صد نشان آب نمود از سحر مانی صداتر باد
مثال چشم آدم شد مگر ابر دلیل لطف عیسی شد مگر باد
که در بارید هر دم درچمن ابر که جان افزود خوش اندر شجر باد
اگر دیوانه ابر آمد چرا پس کند غصه صبوحی جام زر باد
گل خوشبوی ترسم آورد رنگ این غماز صبح پرده درباد
برای چشم هر نا اهل گویی عروسی باغ راشد جلوه گر باد
عجب چون صبح خوشتر میبرد خواب چرا اف-گند گل را در سحر باد
* * *
الا ای باد شبگیری پیام مرا به دلبر ببر بگو آن ماه خوبان را که جان بادل برابر بر
بقهر ازمن فکندی دل به یک دیدار مهر ویا چنان چون حیدر مرار در آن حصن خیبر بر
تو چون ماهی ومن ماهی همی سوزم به تابه بر غم عشقت نه بس باشد جفا بنهادی از بر بر
تنم چون چنبری گشته بدان امید تا روزی ز زلفت برفتد ناگه یکی حلقه به چنبر بر
سمتبر گشته معشوقم همه غم زین قبل دارم که هرگز سود نکنپ کس بمعشوق ستمبربر
اگر خواهی که خوبان را بروی خود به هجر آری (۱) یکی رخسار خوبت را بدان خوبان برابر بر
آیا موذن به کار و حال عاشق گر خبرداری سحر گاهان نگاه افگن بدان الله اکبر بر
مدار ای (بنت کعب) اندوه که یار از تو جدا ماند رسن گرچه دراز آید گذر دارید به چنبر بر
«۸»
مرا به عشق همی محتمل کنی به حیل چه حاجت آری پیش خدای عزوجل
به عشقت اندر عاصی همی نیارم شد بدینم اندر، طاغی همی شوم به مثل
نعیم باتو نخواهم ، حجیم با تورواست که بی شکر زهرست و باتو زهر عسل
بروی نیکی تکیه مکن که تا یک چند به سنبل اندر پنهان کنند نجم زحل
هر آینه ن دروغ اس-ت آنچه گفته حکیم فمن تکبر یوماً فبعد عزذل
(۱) در مقاله آقای ایرج افشار این مصرع چنین نوشته شده : تا بدانی درد عشق و داغ مهر و غم خوری .
(۲) شاید این کلمه متهم باشد .(اداره )
«۹»
عشق او مرا باز آورد در بند کوشش بسیار نامد سودمند
عشق دریائیست کرانه ناپدید کی توان کردن شنا ای هوشمند؟
عاشقی خواهی که تا پایان بری پس که پسندید با هر ناپسند
زشت باید دید و انگارید باید خوب زهر باید خورد و افکارید قند
توسنی کردم ندانستم همی کز کشیدن سخت تر گردد کمند