خطاطی
یکی از صنایع بسیار جالب و زیبای خراسان در دوره ء اسلامی هنر خوش نویسی است حتی برخی از دانشمندان هنر شناس معتقد اند، توجهی را که این مردم در ترتیب کتابهای خطی داشته اند بی نظیر است و هیچ یک از ملل عالم نتوانسته است بپایه ء آنها برسد.
وقتی انسان یکی از کتب خطی این مردم را بدست میگیرد نمی‌داند چه قسمت آنرا بیشتر مورد دقت قرار دهد؟ زیرا تزئینات و تذهیب کاری و جاذبه و رنگ آمیزی و زیبایی خط و نقش و نگار جلد آن هر یک در خور دیدن و سحر انگیز است. که بیننده بی اختیار از دیدن تمام این محاسن هنری در شگفت می ماند.
صنعت خطاطی از اوایل دوره اسلامی در افغانستان رواج داشت، و برسم الخط کوفی که بقول دکتور و لفسون از رسم الخط نبطی متأخر بر آمده بود.
و عربها آن را در قرن هفتم میلادی در افغانستان رواج داده بودند، کتابها و کتیبه های خود را می نوشتند.
قدیمترین کتیبه این رسم الخط در افغانستان تا جایی که اکنون مکشوف و معلوم است در وادی تو چی وزیرستان بر یک سنگی بدست آمده که در جمادی الاولی (۲۴۳-۱۸۵۷م) در باره تعمیر بنایی نوشته شده و نه سطر برسم الخط کوفی و زبان عربی و پنج سطر رسم الخط سره دانا گری Sarada Nagri و زبان سنسکریت دارد، که این سنگ نبشته اکنون در موزه پشاور موجود است و از ملاحظه ء آن پدید می آید، که در اواسط قرن سوم الخط سنسکریت رواج داشت، و نفوذ آداب و رسوم اسلامی و عربی تا کوهسار تو چی پهن شده بود.
کتیبه ء دیگر بهمین رسم الخط کوفی ساده بدون تزئینات بر کنار دریای سند در خرابه های شهر قدیم ویهند که بعد از عقب نشینی کابلشاهیان از فتوحات اسلامی پایتخت ثانی ایشان بود. بر دیوار کهن چاهی در سنه ۱۸۹۴ م پیدا شده و بران بزبان عربی و رسم الخط کوفی چنین چنین نوشته است:
«بسم الله الرحمن الرحیم بنا هذاالبشر ابو جعفر محمد بن عبدالبشر ابو جعفر محمد بن عبدالجبار بن الجوزجانی فی ذی القعهده سنه اثنی و ثمانین و اربعائه .
این کتیبه که بسال ۴۸۲-۱۰۹۰م تعلق دارد نفوذ کامل رسم الخط کوفی را در افغانستان تا کرانه های اباسین بثبوت میرساند و اینکه کتبیه از طرف یکنفر فقیه جوزجانی افغانستان نصب شده بجای خود مهم و دلچسپ است.
قدیمترین کتابهای این رسم الخط که تاکنون بخط مردم خراسان در موزه های اروپا و کتب خانه ها موجود اند عبارتند از کتاب الابنیه عن حقایق الادویه تألیف ابو منصور موفق هروی که در شوال ۴۴۷ ه (جنوری ۱۰۵۶م) بخط علی بن. احمد طوسی خواهر زاده یا برادر زاده فردوسی خراسانی نوشته شده و نسخه ء واحده ء خطی آن در کتب خانه ء ویانا است دیگر جلد ثالث شرح کتاب التعرف لمذهب التصوف است که در حدود (۳۹۰ه) زاهد فقیه امام ابو ابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی بخاری ( متوفی ۴۳۴ه) کرده است این کتاب از مهمتریندآثار قدیم زبان فارسی فصیح عصر سامانی است که یک نسخه ء خطی قدیم آن با خط بسیار پخته و زیبای کوفی در ۲۴ شوال ۴۷۳ه ۱۰۸۰ م نوشته شده و در پشاور پښتونستان در کتب خانه ء مولانا فضل صمدانی موجود بود. دیگر کتاب خطی بهمین رسم الخط کتاب هدایة المتعلمین تألیف ابوبکر ربیع بن احمد بخاریست، که نسخه ء واحده آن در آکسفورد انگلستان موجود و نوشته ء (۴۷۸ ه ) است .
از نسخه ء خطی ترجمان البلاغه محمد بن عمر را دویانی که در سنه ۵۰۷ ه بخط آرد شیرین دیلمسپار قطبی از شاگردان اسدی طوسی نوشته شده و در کتب خانه ء فاتح استانبول موجود است پدید می آید که رسم الخط کوفی از اوایل دوره ء اسلامی تا اواخر دوره ء غزنویان و عصر سلجوقیان برای نوشتن کتب استعمال می شد. اما از مقابله قدیمترین نمونه ء خط کوفی که تاکنون کشف شده و در حران جبل د روز بر سنگی بالای کلیسایی بزبان عربی و یونانی نقش و متعلق به سال ۵۶۸ م است، و بعد از آن بر کتیبه ء قبری در مصر همین رسم الخط مربوط بسال ۳۱ ه موجود است. معلوم می شود که خط کوفی اوایل خیلی ساده و بسیط و نازیبا و حروف آن خیلی فراخ و کم ارتفاع بود. ولی بمرور زمان ذوق مردم خراسان آنرا پرورانید تا که در اوایل قرن پنجم هجری کشیده و زیبا شد و در دوره ء سلجوقی خط کوفی بر دقت و زیبایی خود افزود تا که خط نسخ از آن بوجود آمده و بعد از آن در قرن هفتم به تعلیق تحول کرد و از مجموعه ء نسخ و تعلیق خطی بنام نستعلیق میکنیم اختراع خط نستعلیق منسوب به قبلة الکتاب میز علی از در باریان تیموریه خراسان است یک نسخه ء خطی همای و همایون خواجوی کرمانی بتاریخ ۷۹۹ ه بقلم او نوشته شده و در موزه ء بریتانیاست مکتب نستعلیق نویسی در خراسان و هرات در سایه ء هنر پروری تیموریان در عصر رنسانس هنری هرات باوج کمال رسید. عبدالله پسر میر علی کار پدر را تکمیل کرد و از دو نفر شاگردان میر علی، مولانا جعفر ریاست دبیر خانه ء بایسنقر میرزا ا در هرات داشته و چهل نفر خوشنویس، زیر دست تو بودند.
جعفر بایسنقری در اکادیمی هرات نفیس ترین کتب دنیا یعنی نسخه ء شهنامۀ فردوسی را در سنه ۸۲۳ه(۱۴۲۰) نوشته (موزه گلستان تهران) که بجایش شرح داده خواهد شد. همچنین نسخه ء خطی گلستان سعدی را همین جعفر در هرات بسال ۸۳۰ه (۱۴۲۶م) برای شهزاده بایسنقر نوشت که بهترین کتابهای خطی کلکسیون چستر بیتی لندن شمرده میشود، و علامت کتابخانه ء بایسنقر میرزا را دارد.
عده ء زیاد نسخ خطی عالی مکتب هرات متعلق بدوره ء شاهرخ اند یکی نسخۀ عالی خمسه ء نظامی که در مجموعه ء لویی کارتیه در پاریس موجود است ممهور به مهر شاهرخ است اما شاگرد دیگر میر علی مولانا اظهر ( متوفی ۸۸۰ه ۱۴۷۵م) هنرمند جهانگردی بود، که خط نستعلیق را از هرات تا بیت المقدس نشر داد، و یک شاگردش سلطان علی از ۸۷۵تا ۹۱۲ ه در هرات بدربار سلطان حسین بایقرا بسر می برد، که دیوان وزیر هرات میر علی شیر نوایی را در ۹۰۵ه ۱۴۹۹ م نوشت و بخط همین استاد، نسخه ء گوی و چوگان عارفی بین سنوات ۸۷۰-۸۸۰ م در هرات نوشته شد که اکنون به نمرۀ ۱۸۱۰ در کتابخانه فاتح در استانبول موجود است . یکی از آثار آن زمان که مصدر الهام برای هنرمندان این مکتب بوده، دیوان شاعر معروف حضرت جامی است (۸۲۷-۸۹۸ه ۱۴۱۴-۱۴۹۲م ) در موزه مترو پولیتین نسخه یی ازین دیوان موجود است که بین سالهای ۸۶۸-۸۸۴ ه در زمان حیات جامی بوسیلۀ خطاط معروف عبدالکریم خوارزمی نوشته شده و از لحاظ سبک شباهت زیادی به نسخه یی ازت دیوان دارد، که در سال (۸۶۸ه۱۴۶۳م) توسط عبدالرحیم برادرش استنساخ شده، این هر دو خطاط زبر دست شیوهٔ خط نستعلیق را تغییر دادند و فرزندان عبدالرحمن خوشنویس معروف بودند. خطاط معروف و هنر مندان دیگر در آکادمی هرات عبدالکریم ولد عبدالرحمن خوارزمی، و ابراهیم بن شاهرخ بن تیمور و خود بایسنقر میرزا است، که درین دوره بعد از پیشرفت خط نستعلیق دو نوع خط دیگر یعنی خط دیوانی و دشنی نیز بوجود آمده است
هنر خطاطی در افغانستان دورۀ ارتقای خود را تکمیل کرد و در قرن نوزدهم دو مکتب خاص دران موجود بود. اول مکتب میز عبدالرحمن هروی که در اواخر عصر سقوط سدوزائیان می‌زیست و در نستعلیق نویسی آیتی بود و همین مکتب را تاکنون برخی از شاگردان این دستان تعقیب می نمایند، که یکی از ایشان دانشمند فیضی کابلی است و درین اواخر مناجات حضرت خواجه عبدالله انصاری را بهمین اسلوب نوشته و عکاسی شده است و پیش ازین مرحوم میرزا محمد یعقوب از خطاطان معروف این مدرسه بود.
مکتب معروف دیگر نستعلیق دبستان سید عطا محمد شاه قندهاریست که فرزندش سید عثمان آقا و دو نفرشاگردش سید داؤد الحسینی و سید ایشان آقا تاکنون چشم و چراغ این محفل اند، و این هنرمندان رویه میر عماد معروف را پیروی نمایند.علاوه برین دبستان خط شکسته نیز در چند قرن اخیر موجود بوده و نمونه های خوبی ازین اسلوب بخط مرحوم سردار غلام محمد خان طرزی افغان دیده شده و درین وقت ښاغلی عزیزالدین و پوپلزی در انواع خطوط هنر نمایی دارد .