زوراستری
در این رساله که برای شرح مدنیت عصر اوستائی آریانا تخصیص داده شده، دیانت (زوراستری) که بنام مقنن بزرگ بلخی زوراستر (زردشت) معروف شده مقام خیلی شامخی دارد و مدنیت این دوره بدون نام زوراستر و کتاب (اوستا) و آئین زوراستری معنی ندارد. آریائی های اوستائی که بعد از مهاجرت شاخه های آریائی بطرف هند و ایران در آریانا ماندند (بلهیکا) یا (بخدی) را که به صفت (شهر بیرق های بلند) یاد شده، مرکز سلطنت و فعالیت های عسکری و مذهبی خود قرار داده و تقاضای محیط و زمان از اصل مبدأ عناصر پرستی و مجموعه ارباب الانواع آریائی وقت بوقت با تغییرات تدریجی دیانت هائی بمیان آورده رفت چنانچه مزدئیزم که یک یا دو قرن قبل از سال ۱۰۰۰ ق م در باختر بمیان آمد اولین قدمی بود که بعد از جدا شدن آریائی ها و مهاجرت آنها بطرف هند و ایران در باختر برداشته شد.
سپس در حوالی ۱۰۰۰ ق م معاصر زمان سلطنت (کشتا اسپه) یا (کشتاسپ) که احتیاج مقابله عناصر آریائی با تورانیهای ماورای آمو بیشتر حس میشد مقنن بزرگ اجتماعی بنام (زوراستر) یا (زوراسترا) یا (زردشت) از میان باختریها سر برآورده در آئین (مزدئیزم) تغییراتی وارد کرد و مطابق مقتضیات محیط و وقت قوانینی وضح کرد که مجموع آن بنام کتاب (اوستا) معروف شد و در نتیجه باختریها دارای سبک زندگانی و دیانت مخصوص شدند.
اهمیت معنوی این انقلاب که مختصرا در این رساله بحث میشود خیلی بزرگ است زیرا همان طوریکه قبایل آریائی (ویدی) (آریانا) سبک ،زندگانی ،زبان مجموعه ترانه ها، ارباب انواع داشته و در نتیجه در اثر مهاجرت یکدسته آنها به پنجاب انقلاب اجتماعی، نژادی، لسانی بزرگی در خاک هند بمیان میآید که اثرات آن تا امروز فنا نشده است. چند قرن بعدتر قبائل باقیمانده آریائی آریانا صاحب زندگانی ،زبان ،دیانت اجتماعیات، قوانین و کتاب مخصوصی میشوند که انقلاب بزرگی در آریانا تولید نموده اثرات آن بشکل (میترائیزم) و (آناهیتائزم) تا نقاط غرب اروپا و بصورت (مزدئیزم) و (زوراستری) در حوالی قرن ۴ ق م در قسمتهای غرب ایران کنونی نیز سرایت میکند.
همانطوریکه چهار کتاب (وید) و مخصوصاً سرودهای (ریگوید) منبع معلومات ما در زمینۀ مدنیت عصر (ویدی) میباشد کتاب اوستا با وجودیکه نسخهٔ اصل باختری آن در دست نیست، یگانه منبع موثقی است که معلومات دلچسپ و قیمتداری از آن نسبت به تمام مسائل اجتماعی، دینی، اخلاقی قانونی وقایع تاریخی داستانی و جغرافیائی آریانا بدست میآید.
چنانچه در قسمت تشکیلات سلطنتی باختر که قبل برین گذشت حصهٔ بزرگ معلومات از خلال مضامین خود اوستا استخراج شده است. آتیا هم از هر نقطه نظر هرچه که بنویسیم مستند بر نگارشات اوستا خواهد بود پس چون چنین است ابتدا شرح مختصری راجع به خود زوراستر داده سپس کتاب اوستا را از پهلوهای مختلف معاینه میکنیم و در آخر مستند بر آن در اطراف بعضی قسمت هائی که موافق به مرام این رساله باشد، صحبت مینمائیم.