سنگ نوشته خروشتهی

خروشتهی فقط نام رسم الخط است نه زبان و این رسم الخط در افغانستان شرقی از قرن 3 ق ، م تا قرن 5 م مدت هشت قرن دوام داشته و کتیبه ها  و پراکریت بدان نوشته شده و بر مسکوکات شاهان موریا و شاهانیونانی باختر و کوشانیان هم بنظر می آید و چون پیدایشگاه آن سرزمین اریانا ( افغانستان قدیم ) است بنابرین ویلسون (1) در کتاب آریانا انتیکوا (2) ( طبع لندن 1841 م ) آنرا الفبای آریانا (3)  نامیده است که کتیبه های متعدد از آن ازختن تا افغانستان و هند شمالی باقیست و بر مسکوکات و کتیبه هاهم نوشتن آن مقارن رسم الخط های یونانی ، آرامی ، براهمی رواج تام داشت.

رسم الخط خروشتهی (4) مانند از راست به چپ نوشته میشد و آثار آن در افغانستان از جنوب امو تا وادی ارغنداب میرسد که از ستوپه ها و معابد و اوقات بودایی در هده و بگرام و بلخ و جلال آباد و بامیان و وردک غرب کابل و غزنه و وادی ماورای خیبر آمده است.

بقول بیوهلر(5) از برخی مشخصات الفبای خروشتهی مانند حروف علت ( مصوته ) و حروف صحیح ( مصمته ) مرکب برمی آید که به کمک رسم الخط براهمی تکمیل شده و بنابران براهمی چندی بیشتر ازان وجود داشته است.ولی خروشتهی در نتیجۀ آمیزش ساتراپها و سلطۀ موقتی دولت هخامنشی با مردم محلی و روسای شرقی افغانستان کنونی و پنجاب بوجود آمده که به مرور زمان در رسم الخط آرامی تعدیلاتی وارد شده و الفبای خروشتهی از آن برآمد. ولی تکامل آن تدریجی بود و مامیبینیم که در اواسط قرن سوم ق ، م 

درفرامین شهباز گرهی و مانسیهرۀ  آشوکا در حالی استعمال شده که در همین عصر رسم الخط آرامی نیز وجود داشت که در تکسیلات شرقاً و در قندهار جنوباً کشف گردیده است. و منطقۀ نفوذ آن شمالا تاختن هم بوده که نوشته های متعدد و نسخۀ خطی دهامه پده (6) در قرون 2 م بدین خط و یک پراکریت شمالی غربی هند ازنزدیکی های ختن بدست آمده است. در حالیکه انتهای شرقی استعمال خروشتهی در پنجاب تاکرنا و مانی کیاله (7)  بوده و از کانگره ( بهیم نگرالعتـــــــــبی ) دو کتیبۀ خروشتهی و براهمی و همچنین از ما تورای کنار دریای جمنا نیز کتیبه های آن کشف کردیده است. اما در بارۀ کتیبۀ دیگر مکشوف از مقام پتنۀ هند گویند که آنرا از شمال غربی هند بدانجا آورده باشند.

در جنوب غرب مسکوکاتی بخط خروشتهی از سیستان و قندهار هم بدست آورده اند و کتیبۀ خروشتهی و براهمی در تهل وادی ژوب و هم آثار این خط در وادی سوات ولداخ و جنوباً دریاچه های مکشوفه از موهن جودیر و وادیلار کانۀ سند میرساند که منطقۀ نفوذ خروشتهی مخصوصاً از حدود69 درجه تا 73 درجه وسی دقیقه طول شرقی و از هندوکش تا حدود 33 درجه عرض شمالی وسعت داشته که مبدأ آن بلا شبهت همان  ولایت قندهاره تا تکسیلات بوده است.

اگر چه نوشته های متعدد خروشتهی از ختن بدست آمده ولی انتقال آنرابه دست مهاجرین هندی بسرزمین ترکستان چینی میدانند. زیرا این نوشته ها از قرن 2 میلادی قدیمتر نیستند در حالیکه استعمال خروشتهی در هند شمال غربی تا قرن 3 قبل المیلاد بالا میرود و از همان خط آرامی برآمده که در دفاتر هخامنش ساترا پهای شمال غربی هند استعمال میگردند. و درین اوقات وجود هندیان در ترکستان شرقی ثابت نیست (8) و ظاهر اًدیمتریوس (9) پادشاه یونانی باختری در حدود 19 ق ، م و بعد از وایوکراتید یس (10) در حدود 181 ق ، م ازیونانیان باختر برخاست و بار اول سکه های

مربع مسی خود  را بدو رسم الخط یونانی و خروشتهی نشر داد.و درین رسم الخط کلمه مهاراجهسه (11) هندی را در مقابل بازلیوز (12) یونانی نوشت که معنای پادشاه باشد (13) . همچنین مسکوکاتی از ارا کوزیا (وادی ار غنداب ) به دست آمده که روی سکه نام شـهنشاه مهداد دوم پارتی ( 123 – 88 ق ، م ) به خط یونانی نوشته شده. . پشت سکه نام شهزاده بخط خروشتهی است (14) و این گونه مسکوکات یونانی و خروشتهی در پنجاب  هم یافته شده منسوب به آزس (15)  پادشاه پارتی قرن اول مسیحی که نامش را در خروشتهی آیاسه (16) نوشته اند . و این رسم مسکوکات دو زبانه (17) تا عصر هر مایوس (18) در حدود 30 ق ، م در افغانستان دوام داشت و بعد از آن در عصر کوجوله کره کدفیزیس (19) اولـــین پادشاه کوشانی در حدود 40 م هم مسکوکات طلا و نقره و مسی کلمات مهاراجه سه کوجوله کسه سکو سه کیه ده فه سه (20) و غیره به همین رسم الخط دیده مشود. ولی بعد از قرن اول بنظر نمی آید. (21) قراریکه ستین کونواز نظر گرامر مطالعه نموده زبان تمام این کتیبه ها با وضاحت هم شکل بوده و ثابت می آید که زبان محلی مروج این سرزمین پیش از آغاز قرون میلادی بوده که یک پراکریت هندیست نه ایرانی. 

اما آثار  هم در خروشهتی بدین سبب نمایان است که پانی نی (22) گرامر نویس مشهور  از این سرزمین بود و تکسیلات بحیث دارالعلم قدیم درینجا وقوع داشت و فرقه بودایی سرو استیو ادین (23) که استعمال کنندگان  بودند مکرراً در کتیبه های وردک و پشاور و غیره ذکر شده اند و حتی جملات مکمل  هم در کتیبۀ پشاور دیده میشود و زبان آثار توردهیری هم  خالص است. امکان دارد که یک مجموعۀ

قوانین بودایی در عصر کنیشکا به  فراهم آمده باشد در حالیکه زبان معابد شمال غربی هند پراکریت قدیمم و خط خروشتهی بوده ولی  در کتیبه های خروشتهی رواج یافته بود و حتی جملات  در کتیبه های خروشتهی ترکمنستان شرقی به الفبای براهمی دیده میشود و از آن برمی آید که خط برهمی با  یکجا جای خروشتهی را گرفته بود.

همینکه کنیشکا تسلط یافت آهسته آهسته رسم الخط خروشتهی در امپراطوری یویه چی از رواج افتاده و حتی در تکسیلات نوشته های خروشتهی با یک پوست درخت بلک با نوشته براهمی به  بدست آمده که نشو و نمای خط براهمی را نشان میدهد (24) غالباً اختلاف کنیشکا  به سبب سکونت در هند بعد از واسود یوه (25) کاملاهندی مآب شدند و  و کلتور هندی خروشتهی را در شمال غرب هند از بین برد و پراکریت هم مقاومت خود  را از دست داد و زمان هوویشکه (26) رونق خط خروشتهی به پایان رسید و  بودن نوشته های لورلایی که به زمان واسودیوه و حتی بعد از آن هم تعلق دارد رواج  را در عصر اختلاف کنیشکا نشان میدهد (27) وبدین حساب رواج خروشتهی از قرن 3 ق ، م آغاز شده و تا مدت 800 سال بقرن 5 م میرسد که هم رسم الخط دفاتر و مسکوکات و هم خط کتب و آثار دینی بود. (28)

تحقیقات علما راجع به رسم الخط خروشتهی در حدود 1830 م وقتی آغاز شد که یک عده مسکوکات زیاد افغانستان و شمال غرب هند به دو رسم الخط خروشتهی و یونانی بدست آمده و رسم الخط یونانی آن کلید خوانش کلمات خروشتهی گردید و جیمس پرنسیپ (29) عضو انجمن شاهی آسیایی بنگال 7 – 8 کلمه را از آن مسکوکات خوانده توانست و در تکمیل این کار کتیبۀ خروشتهی  کمک کرد .

که در چند سطر بر یک طرفی از بلخ بدست آمده بود و در جولای ۱۸۳۸ در مجلهٔ آسیایی بنگال مطالعات پرنسیپ در آن بازه انتشار یافت. و مقارن آن را معبد مانی کیاله پنجاب هم برخی نوشته های خروشتهی بوسیله جنرال کورت (30) بدست آمد. ولی چون پرنسیپ در ۱۸۳۸ درگذشت مستر میسون (31) در افغانستان مشغول کنجکاوی ها بود. وی از بامیان و هده نوشته های روی ظروف کشف کرد.که بر اساس مطالعات ایشان پروفیسر ولسون موفق گردید که در کتاب آریانا انتیکو اطبع ۱۸۴۱ جدول حروف خروشتهی را با انواع آن ترتیب داده و آنرا رسم‌الخط آریانا بخواند.

و این تحقیقات وقتی مکمل تر گردید که ستین کونو در کتاب مهم خود جدول ۲۶۶ شکل حروف و اعداد آنرا از زوی تمام کتیبه های مکشوفه ترتیب کرد ( عکس نمبر ۱۰ )در باب تسمیهٔ خروشتهی یک نظر اینست که در اصل خروشتهی بوده که قبیله‌ یی تا اکنون بنام خروشتهی افغانی موجود است و بیوهلر گوید : که خروشته (32) نام مخترع آن است و یا در زبان آرامی خروشته به معنی نوشتن بود که بعد هادر سانسگریت هم رواج یافته باشد. ولی برخی از علما گویند : که کلمه کروتهه (33) آرامی به معنی « حرف » آمده است.

اکنون ذکر تمام کتیبهٔ های خروشتهی را که تاسنه ۱۹۲۹ مطالعه و یا کشف شده می آوریم کتاب نوشته های خروشتهی در دو جلد ضخیم در همین سال از طرف ادارهٔ نشرات مرکزی حکومت هند کلکته طبع شده که حصهٔ اول جلد دوم تالیف دکتور ستین کونو پروفیسر یونیورستی ارسلو باشد. و در آن (۱۰۱) کتیبۀ خروشتهی که در افغانستان تا اواسط هند ولداخ بدست آمده مورد تحلیل و ترجمه قرار گرفته است و در حلد دوم متون خروشتهی ۷۶۴ کتیبۀ موجود است که حصه اول کتاب را ( بویر ) (34) و ( راپسون ) (35) و ( سینارت ) (36) فراهم آورده و حصه دوم کتاب را ( راپسون ) و ( نوبل ) (37) ترتیب داده اند که طبع آکسفورد ۱۹۲۹ باشد. (. نام کتاب در انگلیسی خروشتهی انسکرپشنز (38) است.

و ما در حواشی مختلف آنرا بنام دؤلف آن ایس – کی (39) اشاره کرده ایم .