مجمل خصایص نظم و نثر دری در دوره سامانی و غزنوی
دوره ﺷﻌﺮ دری از ﺣﺪود ) ٢٥٠ﻫ ق( و درﺑﺎر ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎری آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد،ﻛﻪ دران دوره ﺷﻌﺮی دری ﺷﻜﻞ
ﺑﺴﯿﺎر اﺑﺘﺪاﯾﯽ داﺷﺖ ،وﭼﻨﺪ ﺷﻌﺮ ﻛﻪ ازان دوره ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ،از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ وﻣﻌﻨﯽ ﭘﺎرﭼﻪ ﻫﺎی ﺷﻌﺮ ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ واﺑﺘﺪاﯾﯽ
اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻫﺮ دو در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻌﺪاز ﺳﻨﻪ ٣٠٠ﻫ ق در ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻀﺞ وﭘﺨﺘﮕﯽ ﮔﺮﻓﺖ و درﯾﻦ وﻗﺖ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻌﺮاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ و رودﻛﯽ و دﻗﯿﻘﯽ وﻏﯿﺮه ﲟﯿﺎن اﻣﺪﻧﺪ ،ﻛﻪ از ﯾﻜﻄﺮف ﺷﻌﺮ وﺳﺨﻦ را از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ وﻣﻌﻨﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﭘﺮوردﻧﺪ ،واز ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در اﯾﺠﺎد ﻗﻮاﻟﺐ ﺷﻌﺮی وﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ واﻧﺴﺠﺎم اﻟﻔﺎظ ﻛﺎر ﻫﺎی ﻣﻐﺘﻨﻢ را اﳓﺎم دادﻧﺪ ،ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﺴﺎﯾﯽ ﻣﺮوزی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﺷﻌﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﻜﯿﻤﺎﻧﻪ وﭘﻨﺪ وﻣﻄﺎﻟﺐ اﺧﻼﻗﯽ را ﺟﺎی داد، ودر دورهء ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺪاﺣﯽ وﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﻄﺤﯽ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻧﺒﻮد ،ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷﻌﺮ اﯾﻦ دوره از ﳊﺎظ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ ،ﭘﺎﯾﻪء اﻓﻜﺎر ﺑﻌﻀﯽ ﺷﻌﺮا ،ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺣﻜﻤﺖ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﺗﺼﻮف وﻋﺮﻓﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ ،ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺮب دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد ،ﺑﺎ وﺟﻮدﯾﻜﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳﻼم ورﺟﺎل دﯾﻨﯽ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ ،درﯾﻦ دوره ادب دری درﺷﻤﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن وﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﻫﺎی ﭘﺎردرﯾﺎﻧﺸﻮ وﳕﺎ وﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ ،وزﺑﺎن ﻓﺼﯿﺢ دری در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺳﯿﻠﻪء اﻇﻬﺎر ﻓﻜﺮ وﺷﻌﺮ وﺳﺨﻦ دری ﮔﺮدﯾﺪ ،ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﻛﻪ وﻓﺎﺗﺶ در ٣٢٥ﻫ ق اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺷﻌﺎر ﺣﻜﯿﻤﺎﻧﻪ وﻣﻔﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ از ان ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ:
ﻛﻪ ﺑﯿﻚ ﺟﺎی ﻧﺸﮕﻔﻨﺪ ﺑﻬﻢ
داﻧﺶ وﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺮﮔﺲ وﮔﻞ
ﻫﺮ ﻛﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ١داﻧﺶ ﻛﻢ
ﻫﺮ ﻛﺮا داﻧﺶ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ
اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﻜﺮد ،ﺷﺎﯾﺪ ﺻﺪﻗﯽ داﺷﺖ ،وﻟﯽ در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰﺑﺪاﻧﺶ
ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﯽ داﻧﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎﯾﺪ.
از زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺸﺮ ﻓﻜﺮ ﻣﯿﻜﺮدﻧﺪ ،ﻛﻪ ﺑﯿﻦ اﻧﺪوه وﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﺳﺖ؟ ﺟﻤﻌﯽ ﻛﻪ اﯾﺸﺎن را
ﻣﺘﺸﺎﺋﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ واز ان ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻛﻪ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﺘﺎﺧﺮ اروﭘﺎ اﺳﺖ اﻧﺪوه را اﺳﺎس ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ وﺷﺎدی را در ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻛﻤﯽ وزﯾﺎدت آن ﻣﯿﺪاﻧﻨﺪ ،ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ را درﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﭘﺮورده اﺳﺖ:
ﺟﻬﺎن ﺗﺎرﯾﻚ ﺑﻮدی ﺟﺎوداﻧﻪ
اﮔﺮ ﻏﻢ را ﭼﻮ آﺗﺶ دودﺑﻮی
ﺧﺮدﻣﻨﺪی ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ
درﯾﻦ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺮ ﺑﮕﺮدی
اﮔﺮ ﺷﺎﻋﺮی اﯾﻦ دوره ﻫﺎ را از ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻌﻨﻮی وﻓﻜﺮی ﻧﮕﺎه ﻛﻨﯿﻢ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ذﯾﻞ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ:
اول :ﺷﻌﺮ اء اراده ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺎع ﮔﺮاﳕﺎﯾﻪء ﻫﻨﺮ را ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺎزار ﻣﺪاﺣﯽ وﺻﻠﻪ ﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﮕﺬارﻧﺪ ،ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﯽ
ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺎر آﻣﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ واﺧﻼﻗﯽ وﺣﻜﻤﺘﯽ را ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻨﻮری ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧﺪ.
دوم :ﻗﺼﯿﺪه در دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺼﻮرت ﺑﺴﯿﺎر اﺑﺘﺪاﯾﯽ در ﻣﺪح ﻫﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ ،وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﺪاﺣﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ
اﻏﺮاق وﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪه وﺣﺪ ﻣﻌﺘﺪل ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ.
ﺳﻮم :ﻧﮕﺎﻫﺪاری رواﯾﺎت ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻠﯽ در ﻣﺜﻨﻮی ﻫﺎ از ﻫﻤﯿﻦ دوره آﻏﺎز ﺷﺪ ،و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺪﯾﻢ را ﻛﻪ
دﻫﻘﺎﻧﺎن وداﻧﺸﻤﻨﺪان ﻛﻬﻨﺴﺎل ازﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﺑﻮﺳﯿﻠﺔ ﻧﻈﻢ ﻣﺜﻨﻮی ﻫﺎی ﺷﯿﻮا وﺑﺪﯾﻊ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﱳ ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﻣﻨﺜﻮر ﺣﻔﻆ
ﻛﺮدﻧﺪ.د رﻫﻤﯿﻦ دوره اﺳﺖ ﻛﻪ رودﻛﯽ داﺳﺘﺎن ﻫﻨﺪی ﻛﻠﯿﻠﻪ ودﻣﻨﻪ را ﻧﯿﺰ در ﻣﺜﻨﻮی دری ﺑﺴﺮود واز ﲤﺎم اﯾﻦ ﻧﻈﺎﯾﺮ
روﺷﻦ ﻣﯽ آﯾﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت وﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ.
ﭼﻬﺎرم :درﯾﻦ دوره آﺛﺎر ﺳﺨﻨﻮری واﺷﻌﺎری ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺗﻐﺰل ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻟﻄﯿﻒ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ودر ان
ﲤﺎﯾﻼت ﺷﺪﯾﺪ ﻋﺸﻘﯽ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﯽ از ﻋﻮاﻃﻒ دروﻧﯽ وﻗﻠﺒﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪه اﺳﺖ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ،واﯾﻦ ﻧﻮع اﺷﻌﺎر را ﳕﻮﻧﻪء ﻫﻨﺮ
ﺑﺮای ﻫﻨﺮ ،در ان ﻋﺼﺮ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ.
ﭘﻨﺠﻢ -:ﮔﺎﻫﯽ در ﺿﻤﻦ اﺷﻌﺎر اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺣﻤﺎﺳﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ ،واﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎر ﺑﻬﺎ وارزش ﺧﺎﺻﯽ
دارد ،زﯾﺮا از ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻪ روح ﻣﻠﯽ واﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﻨﺪ ﻣﻘﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﭘﯽ ﺑﺮد.
ﺷﺸﻢ -:در ﯾﻦ دوره ﯾﻜﻨﻮع ادﺑﯿﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ وﻓﺮﻗﻪ وی ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻛﻪ ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ﺷﯿﻌﻪ د
رﺧﺮاﺳﺎن ﻗﻮت وزﯾﺎدﺋﯽ داﺷﺘﻨﺪ ،واﯾﺸﺎن در ﻧﺜﺮو ﻧﻈﻢ دری ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪه اﺑﻦ ﺳﺮخ ﻧﯿﺸﺎﭘﻮری
ﯾﺎﻛﺘﺎب اﺑﻮﯾﻌﻘﻮب ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎم ﻛﺸﻒ اﳌﺤﺠﻮب ﻛﻪ درﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ اﺳﺖ ،درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺸﺮ اﯾﻦ
ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ ﺑﻮد از ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼﻣﯽ وﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮ ﻓﻼﻃﻮﻧﯽ اﺳﻜﻨﺪرﯾﻪ ،ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ را درﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد
ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ،ﻛﻪ ازان ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﻮاد اﻋﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ دری آن ﻫﻢ در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺷﺪه وﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ.
ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮی ادب دری در ﻃﺮز ادای ﻣﻘﺼﻮد :
ﺷﻌﺮای اﯾﻦ دوره ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد را ﺧﻮاه اﺧﻼﻗﯽ واﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺧﻮاه در ﻣﺪح وﻫﺠﻮﺑﻪ ﻃﺮز ﺳﺎده وﺑﯽ ﭘﯿﺮاﯾﻪ ادا ﻣﯽ ﻛﺮده
اﻧﺪ ،ﻛﻨﺎﯾﻪ واﺳﺘﻌﺎره وﺑﻌﻀﯽ ﺗﻜﻠﻔﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ درﯾﻦ دوره در ﺷﻌﺮ ﻛﻤﺘﺮ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد وﻏﯿﺮ از ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ
ﻛﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻄﻠﻮب وﳑﺪوح ﺑﻮده اﺳﺖ ،در ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻨﻌﺖ ﻫﺎ زﯾﺎده روی ﳕﯿﮑﺮدﻧﺪ وﻫﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﻐﺎت دری ﺑﺮﻟﻐﺎت
ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽ ﭼﺮ ﺑﯿﺪه اﺳﺖ ،درﺑﻌﻀﯽ ﻗﺼﺎﯾﺪ وﻏﺰﻟﯿﺎت وﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎ ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻛﻢ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ،واﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﻐﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ در دری ﻧﻈﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻐﺎت اداری وﺳﯿﺎﺳﯽ ودﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻟﻐﺎﺗﯽ ﻛﻪ از ﺣﯿﺚ ﺷﻜﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ و
ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻟﻐﺖ دری ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺮاد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻮد را از ﺟﻬﺘﯽ ﻣﺤﺘﺎج ﳕﯽ دﯾﺪه ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ
دﺳﺖ ﳕﯽ ﺑﺮده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻐﺎت اداری :ﺣﺎﻛﻢ ،ﻋﺎﻣﻞ ،ﺷﺤﻨﻪ ،ﻣﺤﺘﺴﺐ ،ﺧﺮاج وﯾﺎ ﻟﻐﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻛﻪ در دری
ﻣﻌﺎدل ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ :ﺣﺞ ،ﺟﻬﺎد ،زﻛﺎت،اذان وﯾﺎ ﻟﻐﺎﺗﯿﻜﻪ دری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻣﺜﻞ ﺣﺎل وﺣﺎﻟﺖ وﺻﺒﺮ وﻏﯿﺮه وﯾﺎﻟﻐﺘﯽ
ﻛﻪ ازﺣﯿﺚ ﺣﺠﻢ ﺧﻔﯿﻒ ﺗﺮاﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻟﻐﺖ ﻏﻢ ﻛﻪ از اﻧﺪوه و ﺗﯿﻤﺎر ﻣﺨﻔﻔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻄﻮر ﻛﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﻢ ﻟﻐﺎﺗﯽ
در ﻧﻈﻢ وﻧﺜﺮ آن دوره از ﻋﺮب اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ وﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮای ادای ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎص ﯾﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﯽ آورد،
ﻣﺜﻼ ﻓﺮدوﺳﯽ د رﺟﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﻔﻮذ ﻋﺮب ﻓﺴﻮس ﻣﯿﺨﻮرد ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ:
ﺑﺮ او ﻧﺎم ﺑﻮﺑﻜﺮ وﻋﻤﺮ ﺷﻮد
درﯾﻐﺎ ﻛﻪ اﯾﻦ ﺗﺨﺖ ﻣﻨﺒﺮ ﺷﻮد
ﻛﻪ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺎوﺟﻮدﯾﻜﻪ در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ اﻣﺴﺎك داﺷﺘﻪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻨﺒﺮ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺨﺖ
ﺑﺮای ادای ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺎص ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ،وﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﺮای ﻣﺮاﻋﺎت ﻗﺎﻓﯿﺔ ﺷﻌﺮ ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﯽ آورده اﻧﺪ ﻣﺜﻼ در
ﻗﺼﯿﺪه ﻣﻌﺮوف رودﻛﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ :
ﺑﭽﻪ او را ﮔﺮﻓﺖ وﻛﺮد ﺑﺰﻧﺪان
ﻣﺎدری را ﺑﻜﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮﺑﺎن
ﺟﺰ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺣﻼل دور ﺑﻜﺮدن ﺑﭽﻪ ﻛﻮﭼﻚ زﺷﯿﺮ ﻣﺎدر وﭘﺴﺘﺎن ﻛﻪ درﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﻛﻠﻤﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺮﺑﺎن وﺣﻼل ودﯾﻦ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد وﺑﺎﯾﺪﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻃﺮز ادای ﻣﻘﺼﻮد ﺷﻌﺮادرﯾﻦ دوره ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻛﻤﺎل ﺑﺴﺎﻃﺖ وﺳﺎدﮔﯽ ﺧﺎﻟﯽ از اﺑﻬﺎم وﻛﻨﺎﯾﺎت وﺑﺪون ﺗﻌﻘﯿﺪات ﻟﻔﻈﯽ وﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ دری و وران ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﳕﻮدﻧﺪ ،واﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺳﺎدﮔﯽ ﻛﻼم وﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻔﻆ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ، ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﯾﻚ ﻗﻄﻌﻪ رودﻛﯽ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﻛﻪ در رواﻧﯽ ﭼﻮن آب زﻻل اﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﯿﻢ:
ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﻓﺴﺎﻧﻪ و ﺑﺎد
ﺷﺎد زی ﺑﺎﺳﯿﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﺷﺎد
ﺑﻘﯿﻪء اﺑﯿﺎت اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻗﺒﻼً اورده ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﯾﻚ ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﻧﻮاع اﺷﻌﺎر ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺮﺧﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪای آن ﮔﻮﯾﺪ:
ﻛﻪ ﺗﺮا ﻣﻦ ﺑﺪوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻢ داد
ای دل ﻣﻦ ﺗﺮاﺑﺸﺎرت ﺑﺎد
ﻛﻪ ﻛﺴﯽ دل ﺑﺪوﺳﺖ ﻧﻔﺮ ﺳﺘﺎد
ﺗﺎ ﻧﮕﻮﯾﯽ ﻛﻪ ﻣﺮ ﻣﺮا ﻧﻔﺮﺳﺖ
رو ﺑﺮ دوﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎدا ﺑﺎد
دوﺳﺖ از ﻣﻦ ﺗﺮا ﻫﻤﯽ ﻃﻠﺒﺪ
وﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻃﺮز ادای ﻣﻘﺼﻮدﻫﻤﻮاره ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺷﻌﺮای ﺑﺰرگ وﻫﻨﺮ روان ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ وﺳﻌﺪی ﻫﻢ در
ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد:
ﻫﯿﭽﯿﺴﺖ از دوﺳﺘﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎد
ﺟﺎن ﻣﻦ ﺟﺎن ﻣﻦ ﻓﺪای ﺗﻮﺑﺎد
ﺳﺮ وﻫﺮ ﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺮ ﻓﺖ آزاد
ﻣﯿﺮوی واﻟﺘﻔﺎت ﻣﯽ ﻧﻜﻨﯽ
ﻛﻪ ﺗﻮ ﭘﺮورد ،وﻣﺎدری ﻛﻪ ﺗﻮ زاد
آﻓﺮﯾﻦ ﺧﺪای ﺑﺮ ﭘﺪرت
ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺎد وﭼﺸﻢ ﺑﺪ ﻣﺮﺳﺎد
ﺑﺨﺖ ﻧﯿﻜﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﺎی اﻣﯿﺪ
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﯿﺎﻧﯿﻪً ﺳﺒﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺻﺮاﺣﺖ وﻋﺪم اﺷﺎرت ﺑﻌﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ اﺳﺖ ،ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﯿﭻ
وﻗﺖ در ﻧﻈﺮ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ ﻛﻨﺪ وﯾﺎ ﻓﻀﻠﯽ ﺑﻔﺮوﺷﺪ ،وﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﻛﺜﺮ ﺷﻌﺮاﯾﯽ ﻛﻪ ﺣﻜﯿﻢ ﺑﻮده اﻧﺪ ازﻗﺒﯿﻞ ﺧﻮد رودﻛﯽ واﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس وﻏﯿﺮه ﻛﻤﺘﺮ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ وﻓﻠﺴﻔﯽ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﺷﺎن ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ،ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻃﻮر از ﺗﺼﻮف وﮔﻮﺷﻪ ﮔﯿﺮی ﻫﻢ روﮔﺮدان ﺑﻮده ودر اﺷﻌﺎر آن ﻋﻬﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻨﺪ واﻧﺪرز وﻧﺼﯿﺤﺖ ﺧﯿﻠﯽ زﯾﺎد دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ، ﺑﺎوﺟﻮد آن در ﺗﺼﻮف واﻧﺰوا و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ زﯾﺎده روی ﻧﻜﺮده اﻧﺪ ،از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﻔﻈﯽ اﯾﻦ دوره ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ آورده ﻣﯿﺸﻮد:
اول :اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﻪ اﻧﺪرﺑﯿﺶ از ﻟﺰوم در اﺷﻌﺎر وﻧﺜﺮ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺎﯾﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘﺎب اﻻ ﺑﻨﯿﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ
ﻫﺮوی)) :ﺣﻜﯿﻤﺎن روم ﻫﻤﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﯽ داروﯾﺎ ﻏﺬا ﮔﺮﻣﺴﺖ اﻧﺪر درﺟﻪ اول و ﺧﺸﻚ اﺳﺖ ا ﻧﺪر درﺟﻪ دوم
واﻧﺪرﯾﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﻐﻠﻂ اﻓﺘﺎده اﻧﺪ((
دوم :ﺑﺮأی ﺗﺎﻛﯿﺪ ﻛﻠﻤﻪ اﻧﺪر واﻧﺪرون و درون وﺑﺮ را ﺑﻌﺪ از اﺳﻤﺎی ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺑﺎی اﺿﺎﻓﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﺪاده اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ
ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺰی:
ﺳﺮو ﻧﺒﺎﻟﺪ ﭼﻮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻏﺎﺗﻔﺮ اﻧﺪر
ﺗﺮك ﻧﺰاﯾﺪ ﭼﻮ ﺗﻮ ﺑﻜﺎ ﺷﻐﺮ اﻧﺪر
ﺳﻮم :ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺪﯾﻢ را زﯾﺎد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯿﻜﺮده اﻧﺪ ،ﻛﻪ دران ﻋﺼﺮ ﺟﺰ و ﻟﻐﺎت ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده و ﺑﻌﺪ ﻫﺎ از رواج
اﻓﺘﺎده اﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﻧﺎﭘﯿﺪاﯾﺊ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻔﺎ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ)) :ﻣﻦ ﻫﺮ ﮔﺰ وﯾﺮا
ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻜﺮده ام در ﻧﺎﭘﯿﺪاﯾﯽ(( .ﯾﺎ ﻣﺜﻼ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺰﮔﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺮﺑﯽ ﻛﻪ در دورة ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد
اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﻮد وﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ را ﻣﺰﮔﺖ آدﯾﻨﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ،وﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺎت در آﺛﺎر دوره ﻫﺎی ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ وﻏﺰﻧﻮی
ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﻣﺜﻼ در زﺑﺎن دری ﺑﺮای ﻧﻘﻄﻪ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ،اﻣﺎ در ﻟﻬﺠﻪء ﻫﺮوی در ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ ﺧﻮاﺟﻪ
ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﻧﺼﺎری ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻛﻠﻤﻪ ژﻛﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﯾﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻐﺘﻨﻢ اﺳﺖ واﮔﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻬﺠﻮر
را ازﺑﯿﻦ ﻣﺘﻮن ﻗﺪﯾﻢ ﻓﺮاﻫﻢ آورﯾﻢ ذﺧﯿﺮه ﺧﻮب ادﺑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ،ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻟﻬﺠﻪ ﻫﺎی دری اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و زﺑﺎن پشتو اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﻓﺮاوان اﺳﺖ.
ﭼﻬﺎرم :ﺑﻌﻀﯽ ﻛﻠﻤﺎت وﻟﻐﺎت دری ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ درا ن زﻣﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺎص داﺷﺘﻪ وﻟﯽ در زﻣﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﻣﺎﺑﻌﺪ
ﻣﻌﺎﻧﯽ آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﻛﻠﻤﻪء ﺷﻮخ ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﻗﺪﯾﻢ و اﻛﻨﻮن ﻧﯿﺰ در ﻣﺤﺎورهء ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺴﻮر وﺑﯽ ﺑﺎك وﺑﺎزﯾﮕﻮش اﺳﺖ در دوره ﻫﺎی ﻣﺎﺑﻌﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﺮك ﺑﻮد ،ﻣﺜﻼ ﻋﻄﺎر در ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ:
ﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﻬﻨﻪ ١در ﺣﻤﺎم ﺑﻮد ﻗﺎﯾﻤﺶ اﻓﺘﺎده ﻣﺮد ﺧﺎم ﺑﻮد
ﺟﻤﻊ ﻛﺮد آن ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺶ روی او
ﺷﻮخ ﺷﯿﺦ آورد ﺑﺮ ﺑﺎزوی او
ﻛﻪ درﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﺮك آﻣﺪه وﺑﻌﺪ ازﯾﻦ اﯾﻦ ﯾﻚ ﲢﻮل دﯾﮕﺮی ﻫﻢ دﯾﺪ ﻛﻪ ﺑﺠﺎی ﭼﺮك زﯾﺒﺎ وﺧﻮش ﺻﻮرت ﺷﺪ
ﻣﺜﻼ :ﻓﻼﻧﯽ ﻟﺒﺎس ﺷﻮخ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ درﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﺴﻮر دارد وﻧﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﺮﻛﯿﻦ.
ﭘﻨﺠﻢ :اﻛﻨﻮن اﻛﺜﺮﯾﺖ دری زﺑﺎﻧﺎن )ﺟﺰ ﻣﺮدم ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ( ﺿﻤﺎﯾﺮ او و وی را ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺪار و ذوی اﻟﻌﻘﻮل ﺑﻜﺎر ﻣﯽ
ﺑﺮﻧﺪ وآن را ﻛﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻄﻮر ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺪار وﻫﻮﺷﺪار اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﯽ در ﻣﺘﻮن ﻗﺪﯾﻢ او و وﯾﺮا ﻋﻤﻮﻣﺎ درﻫﺮدو ﻣﻮرد ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ ،وﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻢ ﻣﺮدم ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﮕﻮﻧﺪ ﻣﺜﻼ در ﻣﻮرد درﺧﺖ ﻫﻢ ﻣﯿﮕﻮ ﯾﻨﺪ وی ﺑﺰرگ ﺷﺪ ﻛﺴﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد:
زﺑﯿﻢ آﻧﻜﻪ ﺑﺮو رﯾﺨﺖ ﺑﺮگ ﭼﻨﺎر
ﮔﺮﻓﺖ ﻟﺮزه ﭼﻮ ﮔﻨﺠﺸﻚ زرد ،ﺑﺮگ ﺑﻬﯽ
در ﻣﱳ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯿﻜﻪ از زﻟﺰﻟﻪ ﺣﻜﺎﯾﺖ ﻣﯿﺮود درﺑﺎره زﻣﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ (وی ﺟﻨﺒﯿﺪ).
ﺷﺸﻢ :در ﻣﻮردﯾﻜﻪ (ی) وﺣﺪت را ﻣﯽ آوردﻧﺪ ﭘﯿﺶ از ان ﻛﻠﻤﻪء ﯾﻜﯽ را ﻫﻢ ﻣﯽ اﻓﺰودﻧﺪ واﻛﻨﻮن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ(ی)
وﺣﺪت اﻛﺘﻔﺎ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﺜﻼ ﻣﻘﺪﺳﯽ ﻣﺆرخ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺨﺎرا ﺑﺠﺎی آﻧﻜﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮔﻠﯽ دﯾﺪم ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﻜﯽ ﮔﻠﯽ
دﯾﺪم ،ﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﻮﯾﺪ:
).....ﯾﻜﯽ دﺧﺘﺮی داﺷﺖ ﺧﺎﻗﺎن ﭼﻮ ﻣﺎه) .ﻛﻪ درﯾﻦ ﺟﺎ ﯾﻜﺪ ﺧﺘﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮی ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ.
ﻫﻔﺘﻢ :د رﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎی ﺷﺮﻃﯿﻪ ﺑﻌﺪ از اﮔﺮ ،آﻧﻜﻪ را ﻫﻢ آورده وﮔﺮ زان ﻛﻪ ﯾﺎ ورزاﻧﻜﻪ ﯾﺎ ﮔﺮزاﻧﻜﻪ را زﯾﺎد ﺑﻜﺎر ﻣﯽ
ﺑﺮدﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ))ﮔﺮزاﻧﻜﻪ ﺗﺮا دﯾﺪن ﯾﺎران ﻫﻮس اﺳﺖ(( ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﺮا دﯾﺪن ﯾﺎران ﻫﻮس اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ:
و رزاﻧﻜﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ وﻧﯿﺎﯾﻨﺪ
ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﺑﺘﺎن ﻟﯿﻚ ﻧﭙﺎﯾﻨﺪ
ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺒﺎﯾﻨﺪ وﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ وﻋﺪهء ﺧﻮد وﻓﺎ ﳕﯽ ﻛﻨﻨﺪ.
ﻫﺸﺘﻢ :در ﻗﯿﺪ ﻫﺎی ﻋﻠﺖ :زﯾﺮا ﻛﻪ وﺑﺮای اﯾﻨﻜﻪ وﭼﻮﻧﻜﻪ ﻛﻠﻤﺎت زﯾﺮاك وﭼﻮﻧﻚ واﯾﺮا واز اﯾﺮا وازﯾﺮاك واﯾﺮاك
ﻫﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ .
ﭘﻨﺪ از ﺣﻜﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮ ازﯾﺮاك
ﺣﻜﻤﺖ ﭘﺪر اﺳﺖ وﭘﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ (ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو)
ﻧﯿﻜﻮ ﺛﻤﺮ ﺷﻮاﯾﺮاك
ﻣﺮدم ﺑﺠﺰ ﺛﻤﺮ ﻧﯿﺴﺖ (ﺧﺴﺮو)
ﻧﯿﺎرم ﻛﻪ ﯾﺎرم ﺑﻮد ﺟﺎﻫﻞ اﯾﺮا
ﻛﺮا ﺟﻬﻞ ﯾﺎر اﺳﺖ ﯾﺎرﺳﺖ ﻣﺎرش (ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو)
ﻧﻬﻢ :در اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻓﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺜﻼ درﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻓﺮﺧﯽ دو ﻗﺴﻢ ﻓﻌﻞ ﺑﺼﻮرت ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﻛﻪ ﺑﻪ
اﺳﺘﻌﻤﺎل آن زﻣﺎﻧﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد ،آﻣﺪه اﺳﺖ:
از ﭘﺲ ﺑﺎده ﻣﺮا ﺑﻮﺳﻪ ﻫﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ داد
ای ﭘﺴﺮ ﮔﺮدل ﻣﻦ ﻛﺮد ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﺷﺎد
ﻧﻔﮕﻨﺪﺳﺘﯽ ﺑﯿﻬﻮش وﻧﻜﺮدﺳﺘﯽ ﺷﺎد
ﭼﻨﺪ ﮔﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺎده واز ﺑﻮﺳﻪ ﻣﺮا
از ﻧﻈﺎﯾﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻓﻌﺎل اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻫﺎی دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻠﺨﯽ اﺳﺖ:
ﺗﺎ ﻣﺮا ﻫﺠﺮان آن ﻟﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ
ﻛﺎﺷﻜﯽ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺷﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ
زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻛﺎش ﯾﺎ رب ﻧﯿﺴﺘﯽ
ور ﻣﺮا ﺑﯽ ﯾﺎر ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺴﱳ
دﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺨﻔﻒ ﺷﺪه اﻣﺮوزه ﻧﺎ ﻣﺨﻔﻒ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻛﻠﻤﺎﺗﯽ ﻛﻪ ﻣﺎ آن را اﻛﻨﻮن ﺑﺼﻮرت ﻏﯿﺮ
ﻣﺨﻔﻒ ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﯿﻢ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن آﻧﺮا ﻣﺨﻔﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ:
ﻣﺜﻼً در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﻮﺳﻒ وزﻟﯿﺨﺎ وﻃﺒﻘﺎت اﻧﺼﺎری ﻫﺮوی ﻛﻠﻤﺎت ﻫﺎم ﻛﺎﺳﻪ وﻫﺎم راه وﻫﺎم ﻧﺎم اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﻧﺪ ،ﻛﻪ
اﻛﻨﻮن ﻣﺨﻔﻒ آن را ﻫﻢ ﻛﺎﺳﻪ ﻫﻤﺮاه وﻫﻤﻨﺎم ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﻫﯿﭽﺎی و ﻫﯿﭽﯿﺰ واﻧﺪوﻫﮕﻦ را ﺑﺠﺎی ﻫﯿﭻ
ﺟﺎی وﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ واﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﻣﺮوزی ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻣﺜﻼ :
"آﻓﺘﺎب ﺑﺮآﻣﺪوﻫﯿﭽﺎی آﻓﺘﺎب ﻧﺪﯾﺪﻧﺪﻫﺮروزﺑﺎﻣﺪاد وﺷﺒﻨﮕﺎه ﭘﯿﺶ ﻣﻠﻚ آﻣﺪی ﺑﺨﺪﻣﺖ ")ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرهء ﯾﻮﺳﻒ(
ﯾﺎزدﻫﻢ :اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺎءﺗﺄ ﻛﯿﺪ وﯾﺎی زﯾﻨﺖ ﺑﺮﺳﺮ اﻓﻌﺎل ﻣﺎﺿﯽ وﻣﺼﺪر وﺻﯿﻐﻪ ﻫﺎی ﻧﻔﯽ ﻛﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻟﻬﺠﻪ
ﻫﺮوی ﻓﺮاوان آﻣﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ وﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﻧﺼﺎری ﻣﺜﻞ )ﺑﻨﺮود( ﺑﺠﺎی ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ،ﯾﺎ ﺑﻨﻤﻮد ﺑﺠﺎی ﳕﻮد ،ﲟﺮو ﺑﺠﺎی ﻣﺮو وﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻢ ﻫﺮ اﺗﯿﺎن اﯾﻦ ﺑﺎرا ا ﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ وﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﺑﺨﻮرده اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻧﻮﺷﱳ ﻧﺜﺮ اﯾﻦ ﺑﺎء در زﻣﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﻣﺎﺑﻌﺪ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ.
دوازدﻫﻢ :در ﻧﺜﺮ وﻧﻈﻢ دوره ﻫﺎی ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ وﻏﺰﻧﻮی ﺟﻤﻊ ﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ اﳊﺎق )ان( ﺟﻤﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﻣﻠﻮﻛﺎن ،وﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﳊﺎق ﻫﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎز ﺟﻤﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻫﺎ وﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺎ.
ﺳﯿﺰدﻫﻢ -:درﺟﻤﻊ ﺑﺴﱳ ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﻓﺎرﺳﯽ اﮔﺮ آﺧﺮ آﻧﻬﺎ اﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻠﻤﻪ )ان( اﻓﺰدوه اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎ ﺳﺰا آن
ﺑﺠﺎی ﻧﺎﺳﺰاﯾﺎن وداﻧﺎان ﺑﺠﺎی داﻧﺎﯾﺎن.
ﭼﻬﺎردﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺜﺮ ﻧﻮﯾﺴﺎن درﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺪی ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ را ﻫﻢ ﻛﺮده اﻧﺪ ،ﻛﻪ ا ﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ در ﻧﺜﺮ ﺑﯿﻬﻘﯽ زﯾﺎد
اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ))اﻣﯿﺮ ﻧﺸﺎط ﺷﺮاب ﻛﺮد وﻧﻨﻤﻮد ﺑﺲ ﻃﺮب ﻛﻪ دﻟﺶ ﺳﺨﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد((.
ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮای ﺗﺎﻛﯿﺪ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ))ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ وﯾﺮا ﺑﺰدﻧﺪ زدﻧﯽ ﺳﺨﺖ(( ﯾﺎ اﯾﻦ
ﺟﻤﻠﻪ)) :اﻣﯿﺮ ﺑﺎر داد ﺑﺎر دادﻧﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﻜﻮه (( واﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﮔﺎﻫﯽ در ﺷﻌﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻫﻢ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾﺪ:
ﻛﻪ ﺑﺸﻨﯿﺪ آوازش از ﭼﺎﻫﺴﺎر
ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ ﺧﻨﺪﯾﺪن ﺷﺎﻫﻮار
ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ در دوره ﻏﺰﻧﻮی اﻓﻌﺎل را ﻫﻢ ﺑﻘﺮﯾﻨﻪ ﺣﺬف ﻣﯿﻜﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﯾﻦ ﭼﯿﺰ در ﻧﺜﺮ ﻗﺪﯾﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮد ﻣﺜﺎل از
ﺑﯿﻬﻘﯽ)) :ﺧﯿﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣُﻠﻚ اﺳﺖ وﺳﺘﻮن ﭘﺎدﺷﺎه وﻃﻨﺎب وﻣﯿﺦ ﻫﺎ رﻋﯿﺖ((.
ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ :در ﻧﺜﺮ وﻧﻈﻢ اﯾﻦ دوره اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺎت اﯾﺪون وﻫﻤﯿﺪون ﲟﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ و اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ واﯾﺪر ﲟﻌﻨﯽ اﯾﻨﺠﺎ
ﻓﺮاوان ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ))،اﯾﺪون ﮔﻮﯾﺪ ﻣﻮﻟﻒ ﻛﺘﺎب .ﻫﻤﯿﺪون ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﺪر آﻣﺪ))
ﻫﻔﺪﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﺧﺎص زﺑﺎن دری ﻛﻪ آن را از ﻣﺤﺎورة ﻋﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﯿﺰ در ﻧﺜﺮ اﯾﻨﺪوره آورده ﺷﺪه ،ﻣﺜﻼ
در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ آﻣﺪه)) :اﯾﺸﺎن ﻃﺒﻠﯽ ﻣﯿﺰﻧﻨﺪ زﯾﺮ ﮔﻠﯿﻢ)) ﻛﻪ ﻣﻌﻨﯽ ان ﻛﻮﺷﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻛﺎر رﺳﻮاﯾﯽ را
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﮕﺎﻫﺪارد ،ﯾﺎ (ﺳﺮاز ﭼﻨﺒﺮ ﺑﯿﺮون ﻛﺮد) ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺼﯿﺎن ﳕﻮد ،ﯾﺎ ازﺷﺎدی در ﭘﻮﺳﺖ ﳕﯽ ﮔﻨﺠﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪ
ﺑﺪو ﻛﺪ ﺑﺎﻧﻮ ﻧﺎ روﻓﺘﻪ ﺑﻮد ،واز دو ﻛﺪ ﺧﺪای وﯾﺮان .ﯾﺎ ﺳﺮ آدﻣﯽ ﮔﻨﺪ ﻧﺎﻧﯿﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﺮوﯾﺪ.
ﻫﺠﺪﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ در ﻟﻬﺠﻪ ﻫﺎی ﺧﺎص اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺎت واﻓﻌﺎل ﺧﺎص رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺜﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺮدم
ﻇﻬﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ ،ﻣﺜﻼ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﺋﯿﻜﻪ ﺑﻪ اﻧﺼﺎری ﻫﺮوی ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﯾﺎ در ﻧﻈﺎﯾﺮ آن در ﻫﻤﺎن دوره ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ
درﯾﻦ ﻣﻮارد دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎن دوره ﺑﻨﻈﺮ ﳕﯽ آﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ اﯾﺪ ﻛﻪ ﺑﺠﺎی اﺳﺖ وﻫﺴﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل
ﻣﯿﺸﺪه ﻣﺜﻞ)) وی ﻧﯿﻜﻮ ﻣﺮدی اﯾﺪ(( ﲟﻌﻨﯽ او ادم ﻧﯿﻚ اﺳﺖ .ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻮش داﺷﱳ ﲟﻌﻨﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ وﮔﻮﺷﻮان ﺑﻪ
ﻣﻌﻨﯽ ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪه و ژﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻘﻄﻪ وﺑُﻮش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ وﺟﻮد.
ﻧﺰدﻫﻢ :ﮔﺎﻫﯽ اﺳﻤﺎی ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﻪ اﳊﺎق ﯾﺎی ﻧﺴﺒﺖ از ﺻﻔﺎت ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻗﺌﯿﯽ از ﺳﺎﻗﯽ ﲟﻌﻨﯽ ﺳﺎﻗﯽ
ﮔﺮی وﻗﺎﺿﯿﺊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻀﺎ و اﻣﺎﻣﯿﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﻣﺎﻣﺖ وﻫﮋﯾﺮی از ﻫﮋﯾﺮ و ﻛﺎﺗﺒﯽ از ﻛﺘﺎﺑﺖ وﭘﺎدﺷﺎﯾﺊ ﲟﻌﻨﯽ ﳑﻠﻜﺖ
واﯾﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل در زﻣﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﻣﺎﺑﻌﺪ ازﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺑﯿﺴﺘﻢ :د ﯾﮕﺮ از ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻧﺜﺮ وﻧﻈﻢ اﯾﻨﺪوره اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻓﺮاوان ﻛﻠﻤﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﺎﻛﯿﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﺮاق وﻣﺒﺎﻟﻐﻪ را در
ﻣﻮارد ﺧﺎص اﻓﺎده ﻣﯿﻜﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﺖ ﺑﺰرگ ﺑﻮد وﺣﺘﯽ ﺳﺨﺖ ﻧﺮم ﺑﻮد وﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻮه ﻛﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺗﺎ ﻛﻨﻮن
ﻫﻢ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد در ﻣﺤﺎوره دری وﭘﺘﻮ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ.
ﺑﯿﺴﺖ وﯾﻜﻢ :از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷﻌﺮ اﯾﻨﺪوره ﯾﻜﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﺰل وﻣﻌﺎﺷﻘﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮب وﻣﻌﺸﻮق
ﺧﻮﯾﺶ ﻛﻮﭼﻜﯽ واﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ وﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ زﯾﺎد ﳕﯽ ﳕﻮدﻧﺪ ،واﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ روﺣﯿﻪء ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﺬﯾﺮی ﻣﺮدم آﻧﺪوره را ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ ،ﻫﯿﭻ ﯾﻚ ازﺷﻌﺮای آﻧﺪوره ﻣﺜﻞ ﺷﻌﺮای دوره ﻣﻐﻮل ﺧﻮد را ﻧﺰد ﻣﺤﺒﻮب ﻛﻮﭼﻚ وﺧﻮار وذﻟﯿﻞ ﳕﯽ ﳕﻮدﻧﺪ، ﻣﺜﻼ ﻓﺮﺧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ:
ﻫﻢ ﺑﺪان ﺷﺮط ﻛﻪ ﺑﺎﻣﻦ ﻧﻜﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﺎز
آﺷﺘﯽ ﻛﺮدم ﺑﺎ دوﺳﺖ ﭘﺲ ازﺟﻨﮓ دراز
ﻋﺬر ﭘﺬرﻓﺘﻢ و دل در ﻛﻒ او دادم ﺑﺎز
زاﻧﭽﻪ ﻛﺮد ﺳﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ وﻋﺬر ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﺳﺖ
ﲟﺮاد دل او ﺑﺎﺷﻢ اﻣﺮوزو ﻓﺮاز
ﮔﺮ ﻧﺒﻮدم ﺑﻪ ﻣﺮاد دل او دی وﭘﺮﯾﺮ
دوش ﻧﺎﮔﺎه رﺳﯿﺪم ﺑﺪر ﺣﺠﺮهء او
ﮔﻔﺘﻢ ای ﺟﺎن ﺟﻬﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮ ﺑﻮﺳﻪء ﺗﺴﺖ
ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺸﺘﻪ دورﺧﺴﺎرة ﭼﻮن ﮔﻞ ﺑﻔﺮوﺧﺖ
ﭼﻮن ﻣﺮا دﯾﺪ ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ وﻣﺮا ﺑﺮد ﳕﺎز
ﭼﻪ ﺷﻮی رﳓﻪ ﺑﻪ ﺧﻢ دادن ﺑﺎﻻی دراز
زﯾﺮ ﻟﺐ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺣﺴﻨﺖ وزه ای ﺑﻨﺪه ﻧﻮاز !
اﯾﻦ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺮ اﺳﺘﻐﻨﺎ وﺣﺘﯽ ﺗﻜﺒﺮ ﻋﺎﺷﻖ اﺳﺖ دراز ﻣﻨﻪء ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺑﻄﻮری ﻣﺴﺦ و ذﻟﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻌﺸﻮق ﺑﺸﻜﺎر رﻓﺘﻪ وﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺳﮓ ﺑﻮدن ﺧﻮدش اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯿﻜﺮده اﺳﺖ:
ﺗﻮ ﻛﻪ ﺳﮓ ﻧﺒﻮده ﺑﻮدی ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮدی؟
ﺳﺤﺮ آﻣﺪم ﺑﻜﻮﯾﺖ ﺑﺸﻜﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮدی