ایاتکارزریران یا ددقيقي بلخي دشاهنامي منبع

 افغانستان دآسيا په غلور لاري کي مدثیت لرونكې او مدئیسٹ روزونکي خاوره ده چی دعلمی هځو له مخی مو تر ۵ زره کلودمخه خلکو دژوند او اوسيد لو نني نښانې دارغند او په سېمه کې تر لاسه کړي دي اوله هغې پورته دهندوکش په غارو یا لويوسمځو کي چي د ایبك سیمی ته نژدي دی، بريالي شوي يو، چي دحجرو دلومړيو دورو دژوند آثار پيدا کړو چې پر زرګونو کلو وړاندې زمـانې پورې اړه لری، د ۳۰ زرو خخه تر ۵۰ زره کلو دمخه زماني دشهادت په توکه يې وړاندې کولی شو. لکه خنگه چی دسپرتو دهڅوچاري دبخوانیو دژوند دسوايقو لمنه پراخوي او په دي هیواد گې له تیارو پرده پورته کوي، يوشمبر داستاتونه، کیسي اواسطوري هم لرو چي له زرگونو کلونو راهييی سینه پرسینه خوندي شوی دی او دهري ورخي به چې تبرید لودپخوانیو پرژوند او دهغو په تاريخي پیښو ربا اچوي له دي سره سره گورو چي دنری یوشمبر هیوادونه اویو شمير بشري تولني ددوه ډوله تاريخ لرونکي دي : یوواقعي تاريخ چې اسناد ثبت کړای شوي وي ارياني باختري تولنه چي په ایران او هند کی اوسيږي چی د هند اوایرانی به صفت هم پیژندل شوې ده ، ددې دوه ډوله تاريخ لرونکې ده، په ډيرو مواردوكې يي اسطوره يی تاريخ دير قوت لري او دهغه ډیره برخه دارزمي ادبیات اوحماسي تشكيلوي.

شاهنامي، داستاني گيسي او اسطوري چي په افغانستان هند او ایران کي له دپره وخته را په دی خوامشهوري أو مروجي دي داد اسطوره یی شاریخ دبد اینوب دلیل دی چی دحماسیانو «منبع او زرو کارنامو په شوگه بی وروستی دور تذريق کړی دی . به افغانستان کی دشاهنامي دلیکنی په لر كي بوه هم دد قیفی بلخي شاهنامه ده چې زربيتونه يې موږ ته رارسيدلي او داکار دشاعر دوژني په وجه ناتمام پاتي شوی، ددي شاهنامي اصلي او پخواتی منيع تردیره وخته شاخرگنده أو مجهوله وه چې په تدریج سره له پو لر پرله پسي مشترکو هخونه وروسته دباختر اله ژب پیژندونکیو څخه كشف شوي. دپهلوي ساساني ادبي آثاراو په جمله کې د رایاتکارزریران) یا (فکارزریران) په نامه کتاب موجوددی چی به پهلوي ساسانی ژبه د زیردی پرشیر مه پیری ليكل شوی او تر دې وروستېو وختو پورې هغه ديوې منشورې رسالې په حيث کاریده يوشمیر باختري ژبپیژندونکیو لکه پلیاردی ایطالوی او (گایكر، الصاتي له دیرو کلونو دنوموري اثر په نشر شکمن وو ، او حتی دخینو کلماتو او آهنگ له مخی يې دا اثر منشور پاله تردي پوري چي پروفیسرین ونیست مشهور فرانوي ژب پیژندونگی په خپل اثر گی په اثبات ورسوله چي «ایاتگار منظوم اثر دی نه منتور کې چې اصلا له شپږمې مسيحي پيړۍ نه دمخه او همد اشان له ساساني عصر نه دمخه او حتی دپهلوي سأساني ژبي له پیدایشت ته دمخه به اپرشوي، بآپهلوي پارتي او يا هم پهلوي خراساني ژبه کې تر دويمې مسيحي پیړۍ دمخه يې موجود و او ديو ډیر پخوانی زیب اوزينت ورکولو وروسته دساسانيانو په عصر کې ينې خپلې شعري او منظومي بنې او ماهیت ته پـه کلي توګه تغيسير ورکړی دی. ایاتکارزریران) یا ریاتکارزريران) چې په فارسي دري کې ورته ریادگګار زریر) ویلی شو یوه حماسي رساله او يوه جنګ نامه ده چې کشتاسپه دبلخ دپاچا او دهغه ایانکارزریرانه با زیانگارزریران چي به ري ه دبلخ دیاچا او دهف دورور (زریسر) او دهغه دوراره ( پسته واري) او بسته واري دزوي (سپندات) يا اسفندبار با ارجاسپ خیونی تورانی په هکله پي درزمي عمليائو اوجنگونو دشرح په بڼه سندريز کړی اوليکلی دی. ټول پوهيږو چې دبلخ دپاچا کشتاپه او دهغه دکورتی جنگونه له تورانیانو او په ځانګړي توګه ارجاسپه) سره ايران دپخوانۍ حماسې يوه مهمه موضوع وه او انعکاس بی په متوالی دورو کی په تاریخ فرهنگد او ادب کی مشهور دی او په حقیقت کې يوه مجادله ده دهغو اریایانو ترمنخځ چې څه موده يې په بکتريان کې استوگنه دلورده اود هغو اریایانو ترمنتخ چي دآمو سیند شمال لورته گدوال و پوشمیر خلكو دی جگرو ته مذهبی بنه ورگري او وأبی هغه مهال زرنشت سپنتمان په بلخ کي بیگانه پرستي اعلان کره توپه ملاتر بي کشتاسپه دنوي دیانت

به خپړولو كې ويرې هځې وکړې او په پای کې دهغه اودارجاسپ ترمنخ جګړې ونښتي، کله چې داجګړی د (آريا) او رتوریا) سپين پوستو او تور پوستو ترمنخ ونښتې دا په حقیقت کې ذدوه مدني او غير مدني ټولنو ترمنځ وې چې دواره ریایان او يوه ډله دآمو سيند په يوه او بله وله په بله غاره وه ددي جنگي ذاستانونو یو تن پهلوان «زریر دبلخ دبادشاه کشتاسپه ورور ، چي به همدي مناسبت داجنگی کازنامی دربادگار زریر با زیانکار زریران به نامه منل شوي، أودپلخيانو او بلخي پهلوانان حماسي خاطري د راتلونگیو غوږونو ته سوي مسترونست يوتن ختیخ پیژندونگی، باتکار زریر د گشتاسبه شهنامه با رهلوي شهنامه، بولي اودبلخي پهلوان دنامه په مناسبت چې هغه پکې عمده ونده لری هغه نه زرير نامه هم وايي دقیقی کشتاسپ نامه چي يو زر بيتونه يې ترموږ رارسيدلي دي له یاتکارزريران) په حماسي روح درلودلواو یو شمير مطالبو سره چې حتی دپهلوانانو نقش پک توپیر نظري بلگه دواړه يوخيز دی او داويستايي ادب لرغونتیا او تکرار يي په وروستیو دورو کي به دري او پهلوي ادب کې خرگندوي چي عموما حماسي منظومي او اسطوري پخوانی بنه لري چي لومری منبع او حتی رانلوتكيوته الهام کي كڼل كيدة. بلخي شاعر دقیفي هر رنگد چی و که په ومستقیم وول پا په ه بله واسطه له ریادتکازریران) څخه يي ګته اخستې ده، اودهغه په دري دیوزر بيتونو دحماسي خاطرو انعکاس د «زریرنامه) حماسي منظوم اثر چې دمخه د ۳ زېږدې پیری موجود و تر غوږو کيږي او له دې سره ددې دواړو اثارو خه موده وروسته د ۷ سوه ۸ سوه کلوبه حدودو کی او دواره اثرو نه په بیلابیلو ژبو گي سندریز شوی دی همداراز په يقین سره ویلأی شو چی دواره اثار یوشی وو اوبو شمير حماسي خاطري په ځانګړې بنه چې ددې خاورې دنيکونو دکارنامو دخوندي كولو لپاره له يونه بل ته ليږډيدلي زمونيږ غوږونو ته رسوي.