اهمیت مثنوی از نگاه دیگران
نشانۀ بزرگی و عظمت مثنوی از این چی خواهد بود در این عرصه هفتصد سال که گویندۀ آن از خاکیان گسته و با افلاکیان پیوسته است ؛ این کتاب همیشه شمع بالین صاحبدالان و سر چشمۀ الهام بالغ نظران بوده است .
مثنوی همیشه در حلقۀ مناجاتیان ، در خانه خراباتیان ، در بلاد ترک و ایران ، افغانستان ، پاکستان و هندوستان ، ترکمنستان و ازربایجان ، عربستان و مصر و شام مورد خوانش و پذیرش اهل علم و اهل دل بوده ، چندین شرح و تفسیر به این کتاب نوشته شده و عرفان بزرگ و عرفانیان به تفسیر آن پرداخته اند . در کابل ، کندهار، در بدخشان و تخارستان ، در پنجشیر و اندراب در غزنه و کناره های سندو اباسین دهلی در این طرف و آن طرف آمو ، خاصه در بلخ هرات هنوز این کتاب پس از نماز بامداد و پاسهای از شب در حلقات ذکر خوانده میشود و جایی نیزآئین سماع مولوی نوای نی آنرا بدرقه میکند و علما و روحانیان در مساجد و خانقاه ها و مدارس آنرا درس میدهند و مطالعۀ این شهکار بشری را سرمایه و سود آنجهان میدانند شرحها و انتخابهای در مرور این هفتصد سال از مثنوی به السنه مختلف شده هنوز کاملا استفاده نگردیده .
کتبی که در ذیل از آن نام برده میشود از روی رساله ،جناب احمد آتش استاد ادبیات فارسی در استانبول و فهرست مجلۀ تربیت و کشف الصون حاجی خلیفه و سایرین شده اما باید اعتراف کرد که در این مختصر نیز تمام آن شروح استاب نشده است و این امر نیز عمری میخواهد و فراغی و تتبعی و تحقیقی :
گر بگویم شرح این بی سر شود مثنوی هفتاد کاغذ شود
۵) تایفات در براه مثنوی :
۱) شرح حسین خوارزمی موسوم به جواهر الاسرار ، که در ۸۳۵ تالیف شده است .
۲) رسالۀ نائبه ، تالیف مولانا یعقوب چرخی عارف و صوفی بزرگ افغانستان (۵۸۱ ه)
شرح علاء الدین علی بن مجد الدین محمد شاهرودی(۸۷۵)
۴) شرح سید نظام الدین محمود شیرازی مثلب به داعی (۸۶۷)
۵) لباب الالباب مثنوی ، تالیف ملاحسین واعظ کاشفی سبزواری مرفون در هرات (۸۷۵ه)
۶) رسالۀ نائیه ، نور الدین عبدل الرحمن جامی عارف بزرگ هرات متوفی (۸۹۸ه)
۷) مفتاح التوحید ، ضیاء الدین عمر شاشی (۸۹۴)
۸) شرح ضیاء الدین عمر دده ( معروف به روشنی ، متوفی (۸۹۲)
۹. ازهار مثنوی ، تالیف علا< الدین یحی واعظ شیرازی و احادیث و آیات الفاظ مشکله مثنوی، (۹۰۲)
۱۰) مثنوی شاهدی اثر ابراهیم دده ( که مثنوی مولانا را در سه صد بیت از مولانا و سه هزار بیت از خودش تضمین کرده است ) شاهدی در سال ۹۳۷ وفات یافت .
۱۱) عبدالوهاب بن جلال الدین همدانی معروف به بصاری (۹۴۸)
۱۲) کاشف الاسرار ظریفی چلبی (۹۴۲)
۱۳) کتاب مصلح الدین ، مصطفی سروری،(۹۶۳)
۱۴) کتاب یوسف دده موسوم به سینه چاک (۹۸۳)
۱۵) ثواقب محمود مثنوی خوان ،( ۹۹۸).
۱۶)کتاب شمس ،(۱۰۰۰۲ه)
۱۷ فاتح الابیات شیخ اسماعیل رسوخی ، مولوی انقروی معروف به دده (۱۰۴۲ه)
۱۸) مکاشفات رضوی ، تالیف شیخ محمد رضا ، ۰۱۰۴۹
۱۹) جواهر الاسرار ساری عبدالله ف متخلص به وحیدی ( ۱۰۷۱ه)
۲۰) بفاتح المعانی ، سید عبد افتاح حسینی عسکری.
۲۱) لطایف المعنوی من حقایق المثنوی ف تالیف عبد الطیف عباسی (۱۰۴۳ه)
۲۲) اسرار نامه معین الدین عبد الله خویشکی (۱۰۳۷ه)
۲۳) روح المثنوی محمد افضل الله آبادی معروف به ثابت (۱۱۲۴)
۲۴) شرح مثنوی ، ولی محمد اکبر آبادی (۱۱۴۰)
۲۵) فتوحات معنوی ، ملا عبدالعلی ملقب به جز العلوم (۱۱۴۰ه)
۲۶) مظهر الاشکال فی بیان لغات مثنوی محمد شعبانزاده (۱۱۱۲ه)
۲۷) روح المثنوی ، اسماعیل حقی برسوی (۱۱۲۷)
۲۸) محزن الاسرار ، عبد الغنی بن اسماعیل تابلسی (۱۱۴۳ه)
۲۹) سفینۀ نفیسه شیخ مصطفی ( ۱۱۴۸)
۳۰) کتاب سعد الدی سلمان بن محمد (۱۱۰۲)
۳۱) اسرار دده (۱۲۱۱ه)
۳۲) المنهج القوی بطلاب المثنوی ، ( ۱۲۳۰ه)
۳۳) شرح ایوب لاهوری ، (۱۲۶۶)
۳۴) کتاب ملاهادی سبزواری ، (۱۲۹۰ه)
۳۵) رفیق المختوم تالیف میرزا محمد عزیز (؟)
۳۶) مفتاح العلوم ، شرح مثنوی (؟)
۳۷) بوستان معروف شرح اردو (؟)
۳۸) شجرۀ معرفت ، اردو
۳۹) مرآت المثنوی (؟)
۴۰) رسلۀ احمد آتش ، ترکیه ( در شرح نی )
۴۱ ) زندگانی ، آثار مولانا ، استاد بدیع الزمان فروزان فر
۴۲) تعلیقات بر مثنوی ، استاد جلال الدین همایی.
۴۳) تفسیر معنوی بر دیباچۀ مثنوی محمد حسین کاظم زاده (۱۳۳۴)
۴۴) تراجم پشتو مثنوی کابل انجمن پشتو
۴۵) کسکلات الحاجات متآخر قندهاری.
۴۶) گلدسته عشق ، عشق نامه مثنوی ، تالیف احمد علی کهزاد موذخ شهیر افغانستان .
۴۷) مناقب الغارفین ، شمس الدین افلاکی هم عصر با مولانا .
۴۸) مناقب مولانا نور لدین عبدالرحمن جامی.
۴۹) رسالۀ فریدون سپه سالار هم عصر با مولانا
۵۰) شرح حال و زندگی مولانا ، بدیع الزمان فروزانفر در رسالۀ علی دشتی در مورد مولانا.
۵۱) سوانح مولوی ف رومی تالیف علامه شبلی نعمانی
۵۲) شرح مثنوی شریف استاد بدیع الزمان فروزان فر ۱۳۷۳ه
۵۳) نقد تحلیل و تفسیر مثنوی جلال الدین محمد بلخی ، محمد تقی جعفری ۱۳۶۶ ه در پانزده مجلد.
۵۴) رسالۀ طوطیان ادوارد ژرف ف فرانسوی .
۵۵) رسالۀ هفت بند نای
۵۶) رسالۀ نخجبران ، شرح عرفانی داستان نخجیران ادوارد ژورف فرانسوی
۵۷) سر نی نویسنده و محقق نامی ایران دکتر عبد الحسین زرین کوب . استاد دانشگاه تهرات .
۵۸) بحر در کوزه ، از همین نویسنده
۵۹) پله پله تا ملاقات خدا از همین نویسنده .
۶۰) قمار عاشقانه دکتر عبدالکریم سروش .
این بود شمۀ از آثار و افکار نویسندگان و عارفان بنام که در مورد شخصیت و دانش فرا مغزی حضرت خداوند گار بلخ که نمانگر توجه و دقت فرهیخته گان عرفان در طول قرون صورت گرفته بود و پژوهنده بدان دسترسی داشت ذکری رفت و باید تذکر داد که یونسکو سال ۲۰۰۷ میلادی را برابر میشود با سال ۱۳۸۶ خورشیدی را بنام نامی این مرد خارق العاده که با دانش و کرامت اندیشه اش جهان را مشحون اندیشه های عجاب انگیز خود ساخته است نامیده و از آن تجلیل میشود و سپاس بی پایان خدای را (ج) و رحمت و راحت به روان این شیفتۀ عرفان و هنر اسلامی باد که از فیض روحانیت وی این کتاب در این سال به پایه تکمیل متحلی شد .