اثر مکتب هنری هرات بر فارس
هرات بمنزلۀ مرکز تشعشع هنری آسیا مدتها باقی ماند و انوار هنر آن بر شرق و غرب و شمال تابید. در بار پارس و شاهان صفوی نیز مرجع هنر مذهبی و مصوری بنام ٫٫مکتب صفوی٫٫ در پارس پرورده شد. از هنروران معروف و بقایای مکتب هرات در پارس سلطان محمد نور پسر و شاگرد سلطان علی مشهدی و شاه محمود نشاپوری و میر علی (حدود ۱۰۰۸ه) و علی رضای عباسی و محمود مذهب و‌مولانا یاری و‌میرک مذهب و پسرش قوم الدین مسعود و مولانا حسن بغدادی و مولانا عبدالله شیرازی شیخ زاده و خواجه عبدالعزیز و مظهر علی و میر سید علی و محمدی و سید میر نقاش و شاه محمد و دوست محمد می‌باشند که در تحریر و تذهیب شهرتی داشته اند (۱) از آثار ایشان تذهیب خمسۀ نظامی ۹۴۹ ه ( موزۀ بریتانیا ) و سر لوحۀ بوستان سعدی مؤرخ ۸۹۳ ه ۱۴۸۸م تذهیب یاری (دارالکتب المصربه) است که دران تصاویر مرغابی در حالت پرواز دیده می شود ولی در روش مکتب صفوی همان صفا و لطافت رنگهای مکتب هرات موجود نیست و دقت در ترسیم و تزئین نیز از میان رفته است .(۲)
چون بعد از ضعف تیموریان هرات استاد بهزاد به تبریز رفت، مکتب هنری پارس نیز بر پایۀ کار این هنرمند و شاگردانش استوار شد و سلطان محمد نور با این استاد و همراهانش دوست و معاشر بود ولی اسلوب فنی بهزاد در هرات و تبریز و تفاوت بارزی نداشته و فرق میان آثار فنی او در هرات و تبریز خیلی ساده و مختصر است. اما شاگردان او که از هرات به پارس رفته اند، محیط جدید در سبک و اسلوب ایشان تأثیر نمایانی داشته است شیخ زادۀ خراسانی شاگرد بهزاد با وی از هرات به تبریز رفت، یک اثر نقاشی در نسخۀ خطی دیوان حافظ در مجموعۀ نفیس کاتبه کاملا نمایان است و نقاشی توانسته است با کمال مهارت تأثیرات نفسی آنها را ظاهر و مجسم سازد و این نقاش کاملا از اسلوب بهزاد و شاگردانش بهره مند بوده است.(۳)
داکتر کوهتل عقیده دارد، که ده تصویر از چهارده تصویر که در نسخۀ خطی بسیار زیبایی از خمسۀ نظامی که در سال ۹۳۱ ه ۱۵۲۵ م بخط خوش نویس بزرگ سلطان محمد نور نوشته شده و فعلا در نیویارک در موزۀ متروپولیتن هست بقلم شیخ زاده کشیده شده است .
دیگر از شاگردان بهزاد خواجه عبدالعزیز است و از جمله آثار فنی وی تصویر یکی از شهزاده گان صفوی در مرقعات کتابخانۀ توپ سرای استانبول است، که خواجه عبدالعزیز دران خود از شاگردان بهزاد شمرده است، آقا میرک خواجه نیز از نقاشان بزرگ و شاگردان بهزاد است که پنج تصویر او در نسخۀ خطی خمسه نظامی محررۀ سال ۹۴۶و ۹۴۹ ه در موزۀ بریتانیا هست، از تمام رسوم آثار و ابنیه و گلها و شاخه ها و درخت‌ها که درین تصاویر موجود است بر می آید که میرک از روش و اسلوب استاد خود بهزاد اقتباس کرده و حتی در برخی موارد بر استاد خود بر تری داشته است.
گویند که سلطان محمد بعد از بهزاد ریاست مکتب صفوی را داشت، و تصاویر وی در کتاب خمسۀ نظامی سابق الذکر دیده می شوند، اسلوب این شخص واضح می سازد که میرک و سلطان محمد هر دو در مکتب بهزاده این فن را فرا گرفتند و بعد از سلطان محمد شاگردانش شاه محمد و میر نقاش کارهای مکتب بهزاد را در پارس ادامه دادند و مظفر علی و میرزا علی و میر سید علی هم از شاگردان مکتب بهزاد اند، که سنن فنی او را زنده نگهداشته و امروز با از کارهای ایشان در موزیم های دنیا محفوظ اند. محمدی فرزند سلطان محمد نیز از برازندگان این مکتب است، که آثاردجاویدش تاکنون دیده میشود.
و بعد از ایشان آقای رضا و رضا عباسی و معین و حیدر و محمد قاسم و‌محمد یوسف و‌محمد میر افضل و حبیب الله و ملک حسین و شاه قاسم و غیره از مشاهیر مکتب هنری پارس اند، که از ستارگان آسمان بهزاد شمرده می شوند(۴)