فقیهان امامیه
در عصر امویان طوریکه در فصول گذشته گفتیم مردم خراسان طرفدار خلافت دودمان نبوت بودند، و بو مسلم خراسانی درین راه مساعی فراوان کرده بود، که لشکریان و هوا خواهان بو مسلم را همواره مورخان باسم شیعه نامدیه اند، و ایشان در مسئله خلافت و امامت در مقابل امویان طرفداری آل عباس را کردند، و بنابرین کسانیکه از آل علی(رض) بعد از ان در مقابل آل عباس و خلفای بغداد و جنبش میکردند، بدلیل اینکه مستقیما از خاندان نبوت اند و هم ازین رو مستحق حمایت اند به خراسان می آمدند، که در فصول گذشته به وقایع ایشان در خراسان تفصیل داده شده است.
در آغاز قرون سوم هجری, هنگامیکه مامون خلیفه عباسی در خراسان بود او امام هشتم ابو الحسن علی رضا بن موسی کاظم( رض) (۱۴۸/۲۰۳هـ) را به خراسان خواست و چنانچه در آخر فصل سوم این کتاب گفتیم در حدود ۲۰۳هـ۸۱۸م در طوس وفات یافت و همدرین شهر (مشهد کنونی) دفن گردید.
آمدن حضرت علی رضا به خراسان موجب افزونی هواخواهان و شیعۀ او درین سرزمین گردیدو قفه امامیه نیز او رونقی گرفت. چنانچه کتاب ی را دفقه با نسبت دهند، که بنام فقه الرضا در تهران ۱۲۷۴هـ طبع شده و نیز اصول الدین (نسخۀ خطی بروهارهند) و الرسالة الذهبیه در طب (نسخۀ خطی برلن و مشهد و غیره) و صحیفة الرضادر حدیث (طبع لکهنو ۱۸۸۳م) باین امام منسوبند. و اگر صحت این انتساب هم مورد تأمل باشد از اینقدر واضح است که امام علی رضا رضی الله علیه در فقه و حدیث اقوال و امالی داشته و که بعد از و تدوین کرده باشند و این حرکن فکری و تشریعی امامیه نیز در خراسان آغاز شده بود.
۱بروکلمان۳/۳۳۶
مادر همین مبحث چند صفحه قبل در تفصیل علم تفسیر ذکر او الجار و دزیادبن منذر خراسانی را کردیم . وی یکی از قدیمترین تفاسیر امامیه منسوب به حضرت محمد باقر امام پنجم (۵۷/۱۱۴هـ۹ از ائمه و فقیهان امامیه است که رد ۱۵۰ هـ۷۶۷ م از جهان رفت. ۱
دیگر از مشاهیر فقیهان و دانشمندان علم کلام امامیه ابو محمد فضل بن شاذان نشاپوریست که از تلامیذ امام علی رضا بود و در سنه ۲۶۰ هـ۸۷۴م وفات یافت . اورا صاحب ۱۸۰ جلد کتاب دانند که از ان جمله (۱) رد برابن کرام (۲) الایمان (۳)محنه الاسلام رد بر ثنویان (۵) رد بر غلاة(۶) التوحید.(۷) ربرد برباطینان و قرمظیان معلوم اند.۲
بقول بروکلمان ابن شاذان نشاپوری کتابی بنام کتاب الایضاح یا ایضاحات فی الرد علی سائر الفرق هم دارد ، که نسخه های خطی آن در مشهد و عراق موجود است. ۳
۱الاعلام ۳/۹۳
۲الاعلام ۵/۳۵۵ بحوالت فهرس طوسی ۱۲۴ و منجه المقابل بهبهانی ۲۶۰ الذریعه
۳۵۱۰ و غیره
۴تاریخ ادب عرب ۳/۳۳۶ بحوالت فهرست مشهد و الذریعه ۲/۴۹۰