کشف کتیبه آشوکا درقندهار

کتیبه ئی که به دو زبان یونانی و آرامی نوشته شده

دراوائل سال جاری (۱۳۳۷) کتیبه بسیارمهمی درافغانستان کشف شد که ازنظرتاریخ و ادبیات و فرهنگ وانبساط دین بودائی درافغانستان کمال اهمیت دارد. این کتببۀ به دوزبان (یونانی) و (آرامی) و به دو رسم الخط های یونانی و آرامی نوشته شده و ازنظرانتشارزبان های مذکور و رسم الخط های متقابله آن در خاک های افغانستان اهمیت بسیاردارد که اینک اول مراتب صورت کشف آنرا مختصرأ نوشته و بعد راجع به خود سنگ نبشته و ترجمه متن یونانی آن قدری صحت می کنم.

درنیمه دوم ماه حمل ۱۳۳۷مکتوبی شخصی ازیکی ازدوستان قدیم مدیرلیلیه احمدشاهی قندهارښاغلی عبدالباری آشنا گرفتم که درآن شرح ملاقات خود را با یکی ازریش سفیدان قندهاربتاریخ ۱۵ حمل نوشته وچنین اظهارنموده بود که درشهرقندهاردرپهلوی کوه (سرپوزه) سنگی ظاهرشده که درروی آن بعضی نوشته ها نقرشده وبه همراهی ریش سفید مذکورسنگ ومحل آنرا معاینه کرده است؛ قراریکه ازنامه ښاغلی آشنامعلوم میشد؛کتیبه درمجاورت چهل زینه قندهارروی صخره طبیعی پوزه کوه مذکورنقرشده و تا حال زیرتراکم خاک و گل مدفون بود وبعد ازینکه دهاقین محل خاک و گل مذکور را به مرورایام برده رفته اند؛بالاخره کتیبه مورد نظرمکشوف گردیده است.

این کتیبه که خبرآنرا فوری دررادیو کابل و مطبوعات افغانی پخش نمودم؛ نظربه اهمیتی که پیداکرده قابل معرفی است که اینک بدان می پردازم. این کتیبه درچند صدمتری دهکده (سرپوزه) درمدخل شهر (کهنه قندهار) درروی صخره پای پوزئی حک شده که پیش ازچهل زینه بین دوتپه سنگی یا کوه بچه واقع شده کتیبه به جاده ئی که ازشهرموجوده قندهارطرف ارغنداب می رود؛ بسیار نزدیک است وبه راه باریکی ازسرک عمومی بطرف خرابه های شهرکهنه قندهارمی رود نزدیک ترمی باشد.

صخره ئی که کتیبه روی آن نقرشده مستطیل است به طول دومترو پنجاه و عرض یک متر و ده سانتی. دروسط این صخره سطح مربعی غیرمنظم به طول ۵۵ سانتی و عرض ۴۵ سانتی دربالا و۵۰ سانتی درپائین هموار و صاف شده ومتن کتیبه دردورسم الخط یونانی و آرامی تحریرونقر گردیده.

دربالای کتیبه اول مصنوعی به زبان و رسم الخط یونانی تحریرشده که سیزده ونیم سطررا دربرگرفته. سپس مضمونی به رسم الخط (آرامی) می آید که متن آن شامل هفت و نیم سطراست.

قبل ازینکه نقل وعکس ونقل را برای این کتیبه مهم به (روما) و (پاریس) برسد؛ محض از روی موقعیت آن کناریکی ازراههای کاروان روقدیم ولایت اراکوزی و ازروی دورسم الخط یونانی و آرامی درست حدس زده بودم که این کتیبه مربوط به قرن سوم ق،م و متعلق به (آشوکا) پادشاه بزرگ خاندان (موربا) است. 

چون درکتیبه مذکورمضمونی که به زبان و رسم الخط یونانی نوشته شده نسبت به حصه (آرامی) آسان تراست در(روما) و (وپاریس) دانشمندان به ترجمه آن مشغول شده و مجله های(شرق و غرب) درروما و روزنامه (لوموند) درپاریس مقاله ئی درین مورد نوشتند.

آشوکا پادشاه خاندان (موریای) هندی کسی است که بعد از ده سال جلوس به تخت سلطنت هند برای تبلیغ آئین بودائی مبلغینی بطرف افغانستان آن وقت فرستاد. این موقعی است که درصفحات شمال افغانستان در باخترشاهان یونانی باختری تازه شروع به حکمفرمائی نموده بودند و درجنوب افغانستان بعد ازشکست (سلوکوس نیکاتور) شاه یونانی خاندان سلوس چندرا(کوپتا) موسس ساله موریا ازکرانه های اندوس (سند) درجنوب افغانستان تا سواحل ارغنداب نفوذ خویش را انبساط داده بودند.

مضمون کتیبه اشوکا درسرپوزه قندهارسراسراخلاقی وعبارت ازاندرزهائی که اندرزهای اخلاقی خویش را بشکل فرمان های سنگی درنقاط مختلف انتشارمیداد؛ چنانچه ازین فرمانهای سنگی درنقاط مختلف کشف شده و یکی ازین فرمان ها درحوالی (درون ته) جلال آباد هم درصخره ئی حک شده بود که یک پارچه ناقص آن به موزه کابل رسیده و محفوظ است.

موسیوروبرت عضواکادمی کتیبه ومتون ادبی فرانسه و مدیرمجله شرق و غرب اروپا هردوبدین نتیجه رسیده اند که (اشوکا پادشاه درکتیبه قندهارنام مستعارخود به اسم (پیوداسی) یاد شده وهمچنان طوریکه خود از آزار و ایزاة همه موجودات دست گرفته است؛باید که تمام شکاری ها و صیادان کشوراز کشتار حیوانات و شکارماهی دست بکشند تا آرامش و سعادت بیشتر برزمین پخش شود.سفارش شده است تا نسبت به والدین و سالخوردگان اطاعت بعمل آید و ازخواهشات نفسانی جلوگیری شود و مخصوصأ آزاطاعت بعمل آید و ازخواهشات نفسانی جلوگیری شود و مخصوصأ از آزارهرزنده جانی خود داری بعمل آید.

بدین ترتیب کتیبه اشوکا که تازه ازمجاورت شهرکهنه کندهارکشف شده حاوی یک سلسله اندرزهای اخلاقی است که ۲۳۰۰ سال قبل داده شده است؛ متن کتیبه آرامی هنوزخوانده نشده و احتمال بسیارمیرود که مضمون آن با متن یونانی کتیبه فرق نداشته باشد و احتمال می رود که مضمون هردومتن یک چیز باشد.

کتیبه (اشوکا) یا کتیبه (سرپوزه قندهار) اولین کتیبه یونانی است که حالا درافغانستان کشف شده قبل برین کتیبه درسرخ کوتل مکشوف گردیده که تنها به رسم الخط یونانی نوشته شده است و زبان آن یکی از زبانهای محلی افغانستان است و کتیبه قندهاراولین کتیبه ایست که درکشورما به زبان و رسم الخط یونانی تحریرشده وچونکه بالاترازکتیبه (آرامی) قرارگرفته معلوم میشود که حتی دراواسط قرن سوم ق،م هم اهمیت زبان یونانی درمملکت ما بسیارزیاد بود.

کتیبه قندهاراولین کتیبه ایست که به دورسم الخط یونانی وآرامی تحریرشده بناء علیه کتیبه ایست به دو رسم الخط و به دوزبان ازین نقطه نظراهمیت آن بسیارزیاد است وبه کمک زبان یونانی معلومات دانشمندان راجع به جزئیات ادبی و صورت تحریری حروف آرامی وسعت خواهد یافت. امیدواریم دیری نگذرد که دانشمندان به قرائت و نشرمتون (آرامی) این کتیبه هم موفق شوند و درآن مورد مقاله دیگر خواهم نوشت.

درکتیبۀ آمده که د راثر ترحم واشفاق (بیوادسی) به نوع بشرانسان ها همه جا درروی زمین خوشبخت و مسرورشدند.

مفهوم اساسی متن کتیبه یونانی قندهاربه نحوی که ذکر شد؛مشمول توصیه های اخلاقی است متن (آرامی) این کتیبه مشتمل برهفت سطراست که تا حال هیچ شخص و موسسه علمی به ترجمه آن اقدام نکرده و ازاحتمال بیرون نیست که مضمون آن با متن قسمت یونانی کتیبه مذکور یکسان خواهد بود.

حلقه های علمی اروپا چه در پاریس و چه درروما به کتیبه که تازه ازقندهارکشف شده اهمیت بسیار زیاد میدهند. بواقع اهمیت این کتیبه ازنظرتاریخ و ازنظرزبان شناسی وازنقطه نظرتاریخ السنه و ادبیات در افغانستان قدیم اهمیت بسیاردارد. زیرا بار اول است که کتیبه ئی به زبان یونانی و به رسم الخط یونانی ازخاک افغانستان کشف می شود وباراول است که یک کتیبه به دوزبان و به دورسم الخط (یونانی) و (آرامی) ازیک نقطه مشخص کشورما کشف میگردد.

۲۱/۲/۳۷