نتایج مساعی مشروطیت دوم
مشروطیت دوم از جهت تشكيلاتی وكمى يک حزب متشكل شامل و حاوی بر اکثر مردم مملکت نبود. ولی به لحاظ نتیجه واثر افگنی و تغییر سیمای سیاست و طرز اداره ، در نهایت اهمیت بود زیرا بفحوای "دو صد مرد جنگی به از صد هزار" جوانان مبارز این حرکت ملی ، سر چشمه امور مملکت را تصفیه نموده و بعد از کشتن امیر حبیب الله ، زمام اداره را به اعلان امارت شهزاده امان الله خان و استقلال افغانستان بدست گرفتند.
این انتقال اقتدار سیاسی و اداره از دست يک گروه نادان کهنه پرست و سرداران مرتجع فرسوده مغز ، به جوانان فی الجمله دانا و بینا و جویا کاری بود نیکو و میمون و مثمر که تا سه چهار سال اول دوره امانی به نفع مردم و مملکت جریان یافت ولی این گروه كوچک و مخلص خالی از عناصر مغرض وفرصت طلب نماند و دستهای خرابکاران در آن به فعالیت افتاد. میدان خاندان پروری وپاره ستانی و جمع اموال و عقار وحتى فحشا و منکر گرم گردید و مرامهای نیکوی پادشاه و طرفداران اصلاح امور و حرکت جدید راسیمای مکروهی داد ، که منجر به سقوط این رژیم در زمستان ۱۳۰۷ شواغتشاش ارتجاعی گردید . و این محل عبرت است برای جوانان ،مملکت که همواره باید با چشم باز و تفکر و احتیاط قدم بر دارند.
و عناصر مغرض و خرابکار را در بین خود نگذارند و بدانند که برای پیشبرد مملکت و تطبیق مقاصد نیکوو خیر خواهی ، تنها جذبه و خلوص و حسن نیت کافی نیست، بلکه تدبیر و جامعه شناسی و سیاست مداری و رفتار مطابق موازین عقلی و اجتماعی نیز اشد ضرورتست . بهر صورت ما نمیتوانیم از کارهای نیکویی که بدست این گروه مخلص و خیر خواه انجام یافته، به اعتبار سوء عاقبت آن رژیم و ناکامی بعدی آن چشم بپوشیم زیرا فصلی مهم تاریخ اجتماعی افغانستان است که در تشکیلات مدنی افغانستان آزاد چنین سهم گرفتند
اول: در بازستانی استقلال افغانستان پیشقدم و در جنگ استقلال رهنمائی نموده و ضد استعمار بودن.
دوم: بعد از تحصیل ،استقلال افغا نستان را بحيث يک مملكت آزاد و مستقل بدنیا معرفی نمودن و ار تباطهای سیاسی آنرا با ممالک دنیا قایم نمودن.
سوم: الغای رسم اسارت در مملکت و امحای بقایای آن.
چهارم: تعمیم معارف و کشایش مکاتب و مدارس و نشر جراید برای تربیه عامه اولاد مردم در سراسر افغانستان و آغاز به پرورش زبا ن.
پنجم: تشکیلات جدید در دوایرو دفاتر دولتی بر اساس تفكيک وظایف و تغییر سیستم مالیه ستانی و تاسیس گمرکات و دیگر دوایر مالی و حسابی بر اساس محاسبات طرز جدید و تر تیب بودجه مملکت.
ششم: فراهم آوری لویه جرگه های عنعنوی ملی و نشر قوانین انتخابات شورای دولتی و ملی.
هفتم: تشکیل کابینه مسئول وتفكيک قواى ثلاثه تقنین و قضا و اجرا تعیین مزاکز نظارت امور (وزارتخانه ها)
هشتم: رواج برخی از مبانی ضروریه مدنیت جدید مانند پست تلگراف تيلفون، موتر ، طیاره راههای موتر رو شهر سازی و مصنوعات وطنی.
نهم : ارسال طلبه به خارج مملکت برای تحصیلات عالی.
دهم : ترتیب و انتشار قانون اساسی بر اساس حقوق مردم و دولت و دیگر قوانین برای اجرای اموراداری و قضائی و آفریدن روحیه قانونیت در مملکت .
تلک عشرۀ کامله ، این کارهای نيك و آغاز حرکت میمون دورۀ ما نیست که تا ریخ و قضاوت بیطرفانه انسانی فراموش کرده نمیتواند.
ولی سر انجام حسرتناک آنرا هم برای عبرت آیندگان در نظر باید گرفت که بگفته مولانا بلخی.
هلاک امت پیشین که بود زانکه بر جندل گمان بردند عود
اگرچه انجام این حرکت با پیدایش اغتشاش اسفناک ۱۳۰۷ ش ميمون نیفتاد، مگر وجدان بیننده صدا دارد که :
گر نبودی کوشش احمد توهم می پرستیدی چو اجدادت صنم
( مولانا بلخی )