سه نسخه این کتیبه

از عجایب روزگار است که در حفریات سرخ کوتل بغلان در جائیکه این معبد نوشاد و آتشکده عصر کوشانی آبادان بود از زیر خاکهای آن ، يک سنگ بسیار کلان و چندین پار چه سنگهای مختلف را بیرون آورده اند. و در نتیجه چون پارچه های سنگی منقوره را پهلوی یکدیگر قرار دادند علاوه بر متن کتیبه سنگی ،کلان، دو متن دیگر همین کتیبه با همان رسم الخط وحروف و علايم ومميزات خطی بدست آمدند . بدین تفصيل: کتیبه سنگی کلان را من نسخۀ اول نامیده ام که درباره طول و عرض و دیگر ممیزات آن در مقدمه این رساله شرحی را نوشته ام. و چنین بنظر می آید: که متن اصلی کتیبه همین بود. ، و دو نسخه دیگر را در همان عصر و یا بعد از آن ترتیب کرده اند. زیرا ترتیب و خط و سیمای آن پخته و متین و اصیل است. نسخه دوم عبارت از (۲۱) پارچه سنگ به عرض ها و طول های مختلف است که برخی ازین پارچه ها شکست های جزوی و صدمه کمی دیده اند ولی باز هم بمدد متن اول آذرا توان خواند . و (۲۷) سطر دارد. با همان دو علامت امضا که در نسخۀ اول موجود است. خط این نسخه با نسخه اول مشابه تر و در تناسب و زیبایی نیز بعد از نسخه اول بدرجـه دوم است . عرض این پارچه های سنگی از ۲۷۰ تا ۲۹۴ میلی

متر و طو يلترين پارچه ها زیاده از ۴۰۵ میلمتر نیست. نسخه سوم عبارت از (۳۲) قطعه سنگ به عرض وطولهای مختلف است که نسبت به نسخۀ دوم شکسته گی های زیادی دارد خط آن هم بی تناسب و بد است . در اوائل حروف را بسیار کلان نوشته اند. که در اواسط بسیار كوچک شده و در اواخر آن متوسط اند . و علایم امضانی که نسخه اول و دوم دارند. درین نسخه ایست . و چنین بنظر آید که از نسخه های اول و دوم ناقص تر است عرض این پارچه ها در حدود ۲۹۵ میلی متر و طول دراز ترین آنها بیش از ۴۹۰ میلمتر نیست. و (۲۷) ستار نوشته دارد. این سه نسخه از يک كتیبه در يک جای در همان بقایای حرابهای معبد بغلان بدست آمده اند. اما این نکته ها که چرا از يک متن سه نسخه را ترتیب کردند ؟ و چرادر املای برخی از کلمات تقاوت های جزوی موجود است ؟ و چرادر پختگی خط و تناسب کوچکی و خوردی حروف باهم تفاوت دارند ؟ على العجاله بر ما اشکارا نیستند. 

شاید نسخه اول رادر همان نیسان ماه سال ۳۱ در تحت نظر هیئت ترمیم با توجه و اعتنای خاصی بوسیله کاتب خوشخطی ترتیب و نقر کرده باشند . و دو نسخه دیگر بوسیله کاتبان دیگری که آنقدر خو شخط نبودند. نوشته و کنده باشند . که در نقل کلمات وحروف هم آنقدر اعتنائی نداشتند مثلا كتيبۀ مزار احمد شاه بابا را در همان اوقات بنای مقبره باخط بسیار پخته و زیبای جلی نستعلیق نوشته بودند.

ولی درین اواخر چون این بنای تاریخی را ترمیم میکردند. کتیبه را از سر نورنگ داده اند که همان زیبائی و تناسب ومتانت فن نستعليق نویسی آن باقی نمانده است ، حالا اگر فوتوی خط قبل از ترمیم با حالت کنونی مقایسه شود فرق بارزی در آن پدیدار است.

.بهر صورت : مطالعه هر سه نسخه کتیبه این نکته را بخاطر خواننده میرساند :

که نویسنده آن يک نفر نیست زیرا اگر هر سه متن را در يک زمان و بوسيله يک كاتب و يک سنگ کن تحریر و نقر میکردند ، اینقدر تفاوت خط و املا و ترتیب ظاهری دران پدیدار نمی آمد.

چون دانشمند استاد بنوینست هر سه نسخه را هم مقابله کرده عين همان صفحات را درینجا گراور میکنیم. که خوانندگان محترم از روی آن تفاوت نسخها را یافته می توانند . ومن هم در تشریح کلمات با این اختلافات متون ثلاثه اشاره کرده ام. این نکته را هم باید تصریح کرد که پارچه های سنگی دو نسخه دوم وسوم کتیبه از بین چاهی که درین کتیبه از کندن آن خبر میدهند ، بصورتی پیدا شده ، که همه آن (۵۳) پارچه را در بین سنگ کاری چاه بطور غیر مرتب مانند مواد تعمیری بکار برده اند.

برای این کار دو حدس میتوان زد :

اول : شاید در ازمنه بعد هنگامیکه باز معبد و چاه را ترمیم میکردند، همین سنگها را که از جایه ی خود کنده شده و جز و سنگهای معمولی بودند، همه آذر ادر ضمن سنگها و مواد تعمیری دیگر در سنگ کاری داخل چاه بکار برده باشند.

دوم: ممکن است در همان وهله نخستین كه نو كو نزوک معبد را ترمیم و کتیبه سنگی کلان ۲۵ سطری را نصب میکرد.

برای بار اول و امتحانی دو نسخه کتیبه را ترتیب کرده باشند و پسانتر چون این پارچه های سنگی را بخط بدی با ملای مغلوطی نوشته بودند ، آنرا پسند ننموده و بفكر يک كتيبۀ سنگی کلان بر يک پارچه سنگ کلان بخط خوبی با ملای صحیح افتاده باشند که عبارت از متن بزرگی است ، که من درین رساله آنرا نسخه اول خوانده ام چون این نسخه ۳۵ سطری را بر يک سنگ کلان باعتنای مزید و صحت وخط خوب تر تیب کرده و نوشتند ، همان پارچه های مکتوبه سنگ ( نمبر ۲ - ۳ ) بیکار مانده باشد و آنرا در ترمیم و سنگ کاری چاه به عبارت خود کتیبه در 

(اخشت رینگ)در بین چاه بکار برده باشند ، و بد ينصورت اکنون بعد از ۱۸۰۰ سال اينک هر سه نسخه بدست ما افتاده اند.