استدراک
استدراک در محبث تشکیلات بعد از صفحه ۱۹۹عایدات مالی ولایات شرقی افغانستان یعنی قندهار و غزنه و کابل و بنګښ را از روی مأخذ هندی دوره آل بابر شرح داده ایم. اما آنچه درین عصر از ولایت غربی افغانستان موقتا به سلطه اجنبی صفویان پارش تعلق داشتند، شرح مالیات آن در کتاب تذکرة الملوک (تألیف حدود ۱۱۳۷ه) وارد است . این کتاب بسیار مفید و جامع که دارای احصائیه های رسمی و تشکیلات دورۀ هوتکیان افغانی در اصفهان است، از طرف مولف تا معلومی بحضور اعلیحضرت شاه اشرف هوتک تقدیم شده، که نویسنده آن بر اسناد رسمی دفاتر سلطنتی هوتکی در اصفهان در دسترس داشت، و تمام احصائیه های مداخل و‌عواید سلطنت هوتکی و اواخر دورۀ صفوی را به تفصیل در تحت تشکیلات اداری هر ولایت درین کتاب ضبط کرده است. این کتاب مفید و نفیس را استاد مینارسکی از روی یک نسخۀ خطی نمبر ۹۴۹۶ کتب شرقی موزۀ بریتانیا در سال ۱۹۴۳ در سلسلۀ نشرات ګیب میموریل بطبع عکسی با ترجمه و تعلیقات و تفسیر بسیار مفید و جامع از لندن نشر کرده است، که اینک معلومات ذیل در باره تکمیل موضوع متن این کتاب از آن اقتباس میشود:
ولایت هرات
در تحت اداره بیګلربیګی، مداخل آن :
۱۵۲۷۷ تومان و ۶۰۳۴ دینار و ۲۶۷۲ نفر ملازم.
حکومت های مروبطۀ هرات :
حاکم مامروچاق: ۳۲۶۷تومان و ۵۵۳۱ دینار و ۹۷ نفر ملازم
حاکم فراه: ۴۷۸۹تومان و ۶۸۷۳ دینار و ۶۰۳ نفر ملازم .
حاکم جام : ۱۶۸۰ تومان و ۲۲دینار و ۵۰۰نفر ملازم .
حاکم بالا مرغاب:۸۸۳ تومان و ۳۴۶۶دینار و ۱۰۰نفر ملازم
حاکم بادغیس: ۱۰۹توامن و ۶۱۵۱ دینار و ۳۰ نفر ملازم .
حاکم کرج:۴۴۲ تومان و ۳۷۳۷ دینار و ۱۹۹نفر ملازم.
حاکم غور: ۱۰۲توماندچ و ۱۶۰۰ دینار و ۳۰ نفر ملازم
حاکم تون:۱۲۹۰ تومان و ۳۱۰۰ دینار و ۳۰۰نفر ملازم.
(از اوراق ۱۱۳-۱۱۴نسخۀ عکسی )
باین تفصیل ولایت هرات مشتمل بر (۱۱) حکومتی مربوطه آن بوده و مالیات نقدی و ملازمان انسانی آن ضبط شده است.
اما تفسیر و تعلیق مینار سکی عواید مالی تمام ولایات شمال شرقی دولت صوفی و هوتکی که مصادف با عصر آل بابر هند شد.
باین تفصیل از موارد مختلف کتاب تذکرة الملوک تلخیص گردیده است:
هرات: ۱۱۰۰دینار ۳۰۸۸۹ تومان و ۵۴۶۲ ملازم
مشهد: ۲۱۸دینار ۲۵۱۰۶تومان و ۵۴۴۰ ملازم
قندهار ۹۲۲۶ دینار ۳۸۹۲ تومان ۱۷۸۵ ملازم
مرو : ۶۱۴۰ دینار ۱۳۹۱ تومان ۱۰۰۰ ملازم
سیستان : ۴۹۸۰ دینار ۱۳۹۱ تومان ۱۰۰۰ ملازم
جمع کل ۲۱۶۶۴ دینار ۶۸۳۷۱ تومان و ۱۶۰۳۹ ملازم
قراریکه در مجله آینده (سال ۲ شماره ۲-۴) در مقالۀ ارزش تومان و دینار توضیح شده، ارزش هر تومان ده هزار دینار بوده، و‌چون مؤلف کتاب تذکرة الملوک هر مسکوک یک مثال نقره ئ و چون مؤلف کتاب تذکرة الملوک هر مسکوک که یک مثال نقره ئی آنوقت را مساوی ده دینار شمرده است (ورق ۳۸ب ) بنابران سر جمع عواید مالی ولایت خراسان را از قرار ضبط فوق مینارسکی بحساب کنونی تخمینا چنین تسعیر باید کرد:
(۶۸۳۷۱)تومان که هر تومان ده هزار دینار گردد، جمله (۶۸۳۷۱۰۰۰۰) دینار است که بحساب هر ده دینار مساوی یک مثال نقره (۶۸۳۷۱۰۰۰) مثال نقره می شود و اگر قیمت هر مثال نقره را اکنون (۵)افغانی بشماریم ، پس سرجمع تمام عواید مالی خراسان در حدود سه صد و چهل ملیون افغانی می شود که علاوه ازین در حدود شانزده هزار نقره ملازم انسانی را هم ازین سر زمین بطور مالیه گرفته اند .