رینولد نیکولسون و تدوین مثنوی معنوی

در میان شاهکارهای ادب فارسی ( خراسانی) مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی معروف به مولوی ۶۰۶ الی ۶۷۲ هجری نخستین اثری است که باورش انتقادی جدید تصحیح و تنقیح شده و به طبع رسیده است . این کار مهم حدود نیم قرن پیش توسط محقق فقید انگلیسی رینولد نیکولسون ۱۸۶۸ الی ۱۹۴۵ م) انجام گرفت . نسخه های بین مردم مروج بود دارای تحریفات ، تصرفات و الحاقات به اشعار اصلی کتاب سروده مولانا نبود افزود شده بود و قریب بود الحاقات و اضافات ماهیت اصلی کتاب را که نمایانگر رویات اصلی کتاب میباشد صدمه برساند که این اصلاحات و تصرفات و نساخ و ابیاتی که دیگران سروده اند برای کسانیکه مایل بودند مثنوی اصلی را استفاده نمایند نه تنها علاقۀ بخواندن اینچنین نسخه ها ندارند بلکه آرزومندی داشتند تا دفع اسقاط و اضافات نمایند.

نسخی را که نیکلسون فقید جمع جور کرد که قدیمی ترین نسخه ها مربوط میشد به سال ۷۱۸ هجری یعنی (۴۶) سال بعد از وفات مولانا استنساخ شده بود . مصحیح انگلیسی با همین نسخه های که به عصر مولانا بسیار نزدک و اشعار آنرا تصحیح کرد بهر حال مثنوی را که او تصحیح کرد بهترین و منقع ترین مثنوی موجود بود و هست.*۴۵

نکلسون و نظرش در باره کار تصحیح مثنوی:

عبد الطیف عباسی (متوفی ۱۰۴۸ یا ۱۰۴۹هجری قمری) که حدیقه سنایی را نیز تصحیح نموده است مدعی لست که مثنوی ای را که او تصحیح کرده است بر اساس بیش از هشتاد تسخه خطی تهیه شده است . و دریغا که همین کثرت او خود باعث ازدیاد متن شده است ، بخشی که دفتر های اول و دوم تشکیل میدهد حدود هشتصد بیت اضافی بر اشعار متن حاضر دراد ، بطوریکه تقریبا در هر بیت شعر یک بیت زیادی الحاق شده است ، با آشنایی که من تقریبآ « نسخه تا نسخه » دارم باید بگویم که برسی مکمل این نسخه موجب اتلاف وقت است . 

امیدوارم آنچه که گفته شد خواننده را متقاعد کرده باشد که تصحیح و چاپ متن حاظر مثنوی با نتیجۀ که در برخورد موجه بوده است . من از حدود و قصور ان آگاهم ، اما در عوض سه مزیت هم دارد:

۱)اصول اصلی بل لاقل قدیم ترین صورت متن مثنوی در موارد بسیاز احیا شده است .

۲)ابیات الحاقی حذف شده و تعداد شان بحد اقل رسیده است . بی شک هنوز هم مبلغی از آن ابیات باقیمانده ، اما تعداد آنها که حذف شده بمراتب بیش از انهاست که باقی مانده است.

۳) با گذاشتن اعراب و بکمک رسم الخطی که رفع ابهامات املایی و نحو میکند تسهیلاتی برای فهم اشعار فراهم شده است.

شاید نیازی به گفتن نباشد که متنی را که من تصحیح کرده ام متن قطعی نیست چه رسد به اینکه متهای نهایی باشد . ولی از هر لحاظ در عصر حاضر نسخهای قابل اعتماد است . این مثنوی طی هشت سال بچاپ رسید.*۴۶