مسکوکات
ضرب مسکوکات طلایی و سیمین و فلزات دیگر از زمانهای قدیم در بین مردم خراسان رواج داشته ، و درزامنۀ پیش از نشر اسلام ، سبک سکه سازی هندی و یونانی و پارسی با ممیزات محلی مخلوط گردیده و در بلاد معروف این سرزمین ، بر طبق آن سکه زده اند که نمونه های مختلف این مسکوکات در موزیم های داخل و خارج موجود است.
قراریکه در فصل نخستین این کتاب خواندید مقارن ظهور اسلامی در کابل ووادی گندهار تاماورای دریای سند، کابلشاهان سلطنت داشتند که مسکوکات ایشان بقول مستر سمته در فهرست مسکوکات موزیم هند( ج۱ص۲۴۳) بر سه نوع یافته شده است:
۱دارای شکل نر گاو و سوار
۲درای اشکال فیل و شیر
۳دارای اشکا شیر وطاووس ۱
این مسکوکات بنام کابلشاهان برمس و نقره و طلا ضرب گردیده و نمونهای کثیر آن در ولایات شرقی افغانستان تا دریای سند ووادی پنجاب بدست می آید، و بران اسماء سری سامنته دیوا سری پدمه سری واکه دیوا کمر بهمیه دیوا و غیره ضرب شده است.
بریک سکه منسوب به نپکی شاهان (حدود قرن ۶ م) که سکه مدور سیمسین
۱تاریخ افغانستان ۲/۵۹۱
ووزن آن ۸/۵۲ گرین باندازۀ۳/۱انچ است ، روی سکه تصویر شاه نیم تنه نقش شده که در گوشش گوشواره است و بر کلاهش بالای پیشانی ماه نودیده می شود، و پیش رویش نپکی ملک و عقب او کلمه شاه نوشته است. بر پشت همین سکه در وسط اتشگاه است که بر دو طرف آن دو فرشته بنظر می آید، و بالای سرآنها عراده رسم شده و این سکه در موزۀ کلکته است. ۱
اما سکه های برخی از شاهان کابل به تفصیل ذیلست:
۱سپاله پتی دیوا: سکه مدورسیمین ۵۴ گرین اندازه ۸/انچ روی سکه گاو در رفتار بطرف چپ بالای آن بزبان و رسم الخط هندی: سری سپاله پتی دیوالل برپشت سکه پادشاه بالای اسپ سوار است و نیزه را در دست راست گرفته و پیش روی او کلمه (گرا) بهندی نوشته شده .
۲سامنته دیوا: سکه مدور سیمین بوزن ۲/۵۱ گرین و اندازه ۸/انچ روی سکه مانند سکۀ سابق پشت سکه : مانند سکۀ سابق ولی درینجا پشت سرشاه کلمه (بهی) نوشته اشت مسکوکات مسی این شاه مانند سکه های سیمین اوست .
۳از همین پادشاه سکۀ مدور سیمین بوزن ۷/۳۰ گرین و اندازه ۷۸/ انچ روی سکه : فیلی ایستاده و پایین آن نام سری سامنته دیوا نوشته بر پشت سکه : شیر بادم تاب داده .
۴ونکه دیوا: سکه مدور سیمین مانند سکه نمبر ۳ دارای شکل فیل و شیر بوزن ۶/۳۱ گرین و اندازۀ ۷۵ / انچ روی سکه : فیل و نام و سری و نکه دیوا پشت سکه : تصویر شیر.
۵خودویکه : سکه مدور سیمین بوزن ۷/۴۹ گرین و اندازه ۴۷/انچ برروی سکه گاو با نام سری خودیکه و بر پشت آن آدم سوار منقوشست.۲
درین مسکوکاتیکه در حوالی ظهور اسلام در افغانستان رواج داشت، زی و لباس
۱سالنامه کابل ۱۳۱۷ شف صفحه ۳۳۷ ببعد بحوالت فهرست مسکوکات موزیم کلکته جلد دوم .
۲همین سالنامه
شاهان محلی و افغانیست . چشمان بادامی و بینی های بلند و کشیده و مویهای غو و سیمای کشاده تماما با چهرۀ جوانان قبیلوی افغانی وادیهای غزنۀ کنونی شباهت تام دارد ولی تصویر گاو و اثر هندی و افکار دینی مشترک هند و افغان را در زمانهای قبل الاسلام میرسانند، و نیزه سوار اسپ از خصایص تاریخی نیزه بازان قبایل غزنه است که تاکنون هم این دأب را نگاهداشته اند و بقول فرخی :« بگونۀ شل افغانیان دو پره و تیز»۱
گویا در عصر سلطان محمود هم شل افغانی یعنی نیزۀ افغانی شهرت داشته و غالبا نام شلگر ناحیت غزنه نیز از همین شال افغانی ساخته شده، که جوانان ان تاکنون هم در نیزه بازی و سواری بی نظیر اند.
اما آنچه بر مسکوکات شاهان دیگر نشان گاو با علایم آتشکده و فرشتگان مزدیسنادیده میشود اثریست از کیش زردشتی مشترک افغانی و پارسی.
هیون تسنگ جهانگرد چینی در نصف اول قرن نخستین هجری مسکوکات زرین و سیمین را در تخارستان متداول دیده ولی گوید: که شکل این مسکوکات با اشکال سکه های ولایات دیگر اختلاف دارد. ۳ وهم او درولایات جنوب غربی مملکت مسکوکات بزرگ سمین را دیده است که مردم در تجارت استعمال میکردند۴، و چون مسکوکات زرین و سیمین ساسانیان فراوان ازین سرزمین در حفریات بدست می آید و نمونه های ان در موزیم کابل موجود است، بنابرین باید گفت که مقصد هیون تسنگ نیز همین مسکوکات ساسانی باشد. و همین زایر چینی در کاپیسا مسکوکات طلاو نقره و مسی کوچک را دیده است که در شکل و نقش با سکه های مماک دیگر اختلاف داشت و بیل مترجم یاد داشتهای هیون تسنگ احتمال میدهد.
۱دیوان فرخی ۶۲
۲مانند سکه نپکیان در تاریخ افغانستان ۲/۵۰۳
۳سی یو کی کتاب اول ۱۰۴
۴همین کتاب ۴۶۵
که این مسکوکات مسی از ان کانیشکاه باشد . ۱
با فتوح لشکر اسلامی ، طبعا مسکوکات دولت عربی نیز در تمام ممالک مفتوحه و از ان جمله در افغانستان رواج یافت ، چنانچه مسکوکات اکثر خلفای اموی و عباسی در مخروبه های قدیم شهر های این سرزمین از زیر تودهای خاک بدست می آید، و نمونهای آن در موزیم های کابل و پشاور و غیره دیده می شود.
در بارۀ آغاز نشر سکه در عصر اسلامی اقوال مختلفی موجود است و از ان جمله مقریزی گوید: در عصر حضرت عمر فاروق ، اولین بار مسکوکاتی به تقلید صورت و شکل ووزن دراهم کسروی (ساسانی) نشر کردند، و بران لا اله الاه الله وحده و محمد رسول الله نوشتند. وزن این دراهم هر ده درهم شش مثقال نقره بود، و حضرت عثمان بر ان الله اکبر را هم نوشت.
در عصر امیر معاویه برادرش زیاد بن ابوسفیان در بصره و کوفه دراهمی را رواج داد، که هر ده درهم آن هفت مثقال بودف و سکه ییکه در دمشق از طرف امیر معاویه ضرب گردیده ، شکل انسانی را داشت که در گدن وی ششمیر حمایل بود، و در عصر اموی مصعب بن زبیر در عراق بر اساس دراهم اموی سکه زد و عبدملک اموی بوسیلۀ حکمران خود در عراق حجاج بن یوسف ، دراهم مصوری را بوزن هر درهم شش دانگ (دوانیق) رواج داد، و بران قل هو الله احد نوشت. ۲
در اوایل اسلام گاهی دینار های رومی را تقلید کرده اند مثلا خالد بن ولید در طبریه در سال ۱۵ هـ۶۳۶م دیناری را باشکل چلیپا و تاج و چوگان روا داد، که بران بحروف یونانی اسم خالد را نوشته بود، و یک طرفش تصویر وی بالباس تازیان موجود است و همپنین دیناری عینا بشکل دینارهای پارس موجود است، که بریک طرف ان آتشکده و فرشتگان و بر روی دیگرش شکل شاهی با تاج هلال دار (غالبا یکی از شاهان متاخر ساسانی ) نقش شده و تنها نام معاویه را بران افزوده اند.
۱سییوکی کتاب اول ۱۱۷
۲تهذیب و تمدن اسلامی اردو ۲/۱۲۱ ببعد بحوالت نقود الاسلامیه مقریزی نسخۀ خطی مکتبه الظاهر دمشق .
اما خلیفۀ اموی عبدالملک بن مروان (۶۵۸۶هـ) مسکوکات عربی را از تقلید روم و پارس رهانیده و دراهمی را بوزن ده مثقال و دینار هارا بوزن هفت مثقال در سرتاسر کشور اسلامی رواج داد، و مسکوکات سابقه راباطل نمود، و باز حجاج در عراق و خراسان دراهم پانزده قیراطی را ضرب کرده و خراسان یکی از ان حصص مملکت بود که بلاد ان سکه های دولت عربی بخط کوفی ضرب می شد و بر سکه هاییکه تا اوایل قرن دوم هجری زده اند نام شهر و دار الضرب را ننوشته اندف و اگر برسکه یی تاریخ آنرا نوشتندی ، این تاریخ را بحروف جمل باضافۀ کلمه السنه و عام ... نوشتی نه به ارقام هندسی.
بقول اصطخری و ابن حوقل از مسکوکات رایج در سمت مشرقی افغانستان تا مجاری سند ، سکه یی بود بنام قنهری (جمع ان قنهریات) که تاقرن چهارم هجری هم آنرا در ملتان حکمران لودی افغانی ضرب کردند مساوی پن درهم عراقی ، و کذابک مسکوک خالص طلایی مساوی سه درهم هندی . ۲
۱تاریح تمدن اسلامی ۱/۱۰۲
۲مسالک المملک اصطخری ۱۷۳
این قنهری مخفف قندهاری است که ابن حوقل انرا با صراحت بشکل اقندهاریات ضبط کرده ۱ف و در نسخ خطی اصطخری: قاهری القندهاریات القاهریات و غیره بود، و این سکه بلاشبهت منسوب به گندهارای قدیمست که البشاری مقدسی رواج انرا تا غزنه نشان میدهد ۲ و ما تا مدت چهل سال قبل هم ۳۶ پیشه بود که بارواج مسکوکات جدید کابلی ۶۰ پیشه از بین رفت.
دیگر از مسکوکات رایجۀ ولایات شرقی و سند درهمیست بنام طاطری (مساوی یک درهم و دو ثلث ) که دینار طلایی هم در انا رواج داشت ، و این مسکوک خالص طایی مساوی سه دینار هندی بود ۳ و بقول ابن خرداذبه دینار زرین ۲۵/۴ طلا، و درهم سیمین ۹۷/۲ نقره داشت. ۴
بقول شرف الزمان طاهر مروزی (در حدود ۵۱۴هـ ۱۱۲۰م) طاطری ۵ قطعات سیم است که بران شکل پادشاه منقوش است و هر یکی از ان یک مثقال وزن دارد ۶