سوما - يا - هوما

((زریا دریس)) او ((اوداتيس))

د افغانستان ادبیات له لرغونیو زمانو را پد بخوا دوه لوي او برجسته مخونه لري، يو حماسي اوبله د مينې يا عشقی د افغانستان د ادبیاتو تاريخ د (ويدي) له لرغونې زمانې راپدېخوا چې اريايانو د دې خاورې په غرونو کې ژوند پیل کړی وروسته تر هغې یې په سلګونو او زرګونو کلونو کې دا اغیزه څرګنده کړې او لکه څه رنګه چې اولسي ادب پر ليکلي ادب لرغونتيا او لوړوالی درلود، نو ځکه د کلونو په اوږدو کې يو شمېر جنګي حماسي او عشقي سندرې د عامیانه شعرونو په بڼه او تصنیفونو په څېر لکه د غږ انگازه انگی) ژبه په ژبه او غوږ په غوږ تر موږ رارسېدلي دي. په هغه مرحله کې چې اريايانو د افغانستان د غرونو په لمنو کې ژوند کاوه ډېر ښکلا خوښونکي مينه پال او خیال پروره وو، چې ښکلا کې ژوند بخښونکي او بدرنګي يې لکه د يوې درنې تيږې او يا له یو دروند گرز سره چې د انسان په سر ولږېږي، ورته باله په اريايي سندرو کې د مينې کيسې ډېرې دي، چې د هغو خاطرو او د تاريخي پېښو صحني په څو ښکليو درو لکه د کابل کرم گومل او سوات کې تراوسه پاتې دي چې په هغو کې يوه د دوه مینو کیسه ده، چې يو يې زريا دريس او بله واداتیس نومېږي، لومړی يې يو قوي او د ښکلی اندام لرونکی خوان دويمه ښکلې او ښایسته پېغله وه، چې د هغو د مينې د کيسو انعکاس د

مقدوني سکندر د تشريفاتو رئيس (فارس مي تـن لــن) د څلورمې مخزیږدې پېړۍ په اوږدو کې زموږ غوږونو ته رارسوي. باید هېر نه کړو، چې د دې دوه مينو نومونه تر زيږدي څلور پېړۍ وړاندې زموږ د هېواد په ادبي ماخذ کې له منځه نه دي تللي، لکه څرنګه، چې په ويدي سندرو کې اوداتيس) د يوې معشوقې په توګه د ګومل) په وادۍ کې ياده شوې او همدارنګه د زریا دریس) نوم د (زریران) په بڼه په اویستا کې راغلی، د یا تکار زریران حماسي منظومه ده، چې د هغې متن د پهلويك) يا پهلوی اشکاني په ادب کې په لاس لرو او د قيقي بلخي د هغوی خاطره په خپلو حماسي شعرونو کې زموږ غوږونو ته رارسوي. د سکندر د تشريفاتو رئيس (فارس مي تن (لن) ليکي، چې د قوي ځوان او ښکلې پېغلې (زریا دریس ) او (روداتیس چې دا پېغله د ساس د قبيلې د پاچا لور ده، د دوی دواړو د مينې کيسې د خلکو په منځ کې ډېر شهرت لري. د دې داستانونو اصلي بڼه داسې ده چې: زریا دریس) او (او داتیس دواړو يو بل په خوب کې ليدلي و او يو په بل مين شوي وو او د سوزونکې مينې په لرلو يو د بل د پېدا کولو هڅه او لته يې کوله. ډېره موده و کړېدل یو بل يې ولټول، خـو ســـه ويــې نــه لـيــدل تردې پورې، چې زريا دريس) هغه ښکلې څېره چې پـه خـوب يې ليدلې وه، هېره کړې وه، چې بالاخره د خوشالۍ په یوه غونډه کې په یو ناڅاپي توګه په داسې حال کې چې ډېرې ښکلې جـــــامـي يـــــې اغوســــــتـي وي خپل مطلوب وليد . فارس د تشريفاتو رئيس ليکي چې د زریادريس) او (اوداتيس) د ميني کيسه په اسيايي قومونو کې ډېر شهرت لري او د دې دواړو عاشق او معشوق تصویرونه کولی شو د عبادت خانو په تاخچو کې د سلطنتي ماڼۍ په دیوالونو او همداراز کولی شو په کورونو کې پېدا کړو . (فارس) د تشریفاتو رئیس، چې کله له سکندر مقدوني سره د افغانستان خاورې ته داخل شوی و د هغو کلونو په اوږدو کې چې د مقدوني سوبمن زموږ په خاوره کې په حرکت و دا ښکلی داستان یې اورېدلی و ، له دې څخه څرګندېږي، چې د پخوانۍ دورې (ويدي) د مينې د کيسو انعکاس، چـې پــه افغانستان کې د سکندر تر حملې سلګونه کاله دمخه په غرونو کې منځ تــه راغلی او کیسې يې د خلکو په ژبو وې.

هغه کسان، چې د لرغونو ادبي او تاريخي دورو له كيسو رزمي او عشقي كيسو سره اشنايي لري، پخپله پوهېږي چې د يو شمېر داستانونو پیل لکه خسرو او شیرین ویس او رامین ( لیلی و مجنون او نور څومره د تاریخ ژورو ته رسېږي زموږ په هېواد افغانستان کي حماسي او عشقي کيسې ډېرې پخوانۍ دورې لري، چې د هغو ډېر شمېر په اوېستايي او ويدي دورونو کې او بيا تر هغې وړاندې هم د لرغونتيا له مخې تر تاريخ دمخه دورو پورې اړه لري لکه څرنګه چې حماسي داستانونه دقيقي او فردوسي په څلورمه پېړۍ کې راټول کړي او بيا يې د نظم په بڼه ويلي د اویستا او همدارنګه په ويدي سندرو کې يې چې ترې يادونه کړې هغه عشقي کيسې هم ډېره لرغونتيا لري او هغه څه چې یونانیانو د دریمې او څلورمې مخزیږدې پېړۍ په اوږدو کې اورېدلي دي کولای شو دا د هغو کیسو انعکاس و ګڼو ، چې په پخوانیو دورو کې د خلکو په منځ کې معمول او دود وي او دا چې ويل شوي دي، چې اوداتیس د(ساس) دپاچا لور ده، له امکان نه لرې نه ده کیدای شي ساس يا ساك قبيله عبارت له اسکايانو څخه وه، چې له مرکزي اسيا نه افغانستان ته راغلي وو ، لکه څرنګه چې تعبير کوو، چې (زریا دریس) د بلخ شهزاده دی دا هم له امکان څخه لرې نه ده چې بلخي شهزاده سره د خوان بلخي او د سکايانو د پاچا لور ډېرې مينې دومره شهرت پیدا کړی وي. لکه څرنګه چې د باختریانو جنګونه له تورانیانو سره او اسمايان د هغوی پهلوانان ګڼل شوي په فارسي ادبياتو کې ستره پاڼه لري او هېڅ له امکان څخه لرې نه ده، چې د عشق او مینې په نړۍ کې هم يو باختري خوان له یوې اسکايي شهزادګۍ سره مينه کړې وي او د مينې او عشق داستان يې لکه په کوم ډول چې وویل شو منځ ته راغلي وي.