جمع و جمع کل ، حدود وموازین آنها

دومین دستۀ که از ترکیب ابعاد بوجود میآید ، بعد از جنس یک جمع است . یا به عبارت   دیگر جمع آخرین ترکیب نیز است؛ زیرا آنسوی یک جمع ، دستۀ نغمه ها را بنام یک جمع و یک جنس ، یک جمع و یک خمس و یک جمع دوبار پرده و غیره یاد میکنند . لهذا جمع مکملترین ترکیب نغمه ها در موسیقی است.                                                                                                     

جمع خود اصولأ از دو جنس بوجود میآید ، که آنرا بنام جمع نا مکمل یاد میکنند . استفاده از اصطلاح جمع در موسیقی  جنبۀ نظری دارد ، و آن مربوط به تمدنی میشود که اصول وموازین موسیقی انسان را بنیاد گذاشته است  .                                                                         

جمع کلمۀ عربی است، که مفهوم کل و تمامی را نیزمیرساند،   بهمین مقصد  در موسیقی نیز بکار رفته است . گفتیم که جمع در موسیقی  مفهوم نظری دارد    ؛ آنگاه ، که انسان آواز خودرا در می آورد ، بمترین یا درشترین  نغمه را که توانائی اش را دارد تولید نمیکند ، تنها وسطی ترین نغمه را باز میدهد ؛ اما هرگاه تار سازرا بطور آزاد بصدا در آوریم ، نغمۀ بدست آمده ، عبارت از بمترین نغمۀ است که تار مذکورمیتواند تولید کند؛ بم ترین نغمه ، یعنی اینکه  تمام نغمه های دیگری را که این تار می تواند بازدهد ، در نسبت های کوچکتر ازین نغمه قرار دارند ؛ لهذا این نغمه                    

 جمع تمام نغماتی است، که این تار میتواند تولید کند؛ از اینجاست ،که   آنرا جمع خواندند ؛ بناً این اصطلاح جنبۀ نظری دارد ، چونکه تار ساز  صرف بحیث وسیلۀ ، برای شرح ، تقلید و تکمیل موسیقی انسان در خدمت گماشته شده است.

در برخی از کشورهای عرب و شمال  افریقا ، حرف "ج" را  " گ" تلفظ میکنند . آنگاهئیکه این اصطلاح در موسیقی غرب از طریق همین کشورها  داخل گردید . آنرا "گم" خواندند. عجب اینجاست ، گاهئیکه این اصطلاح را دو باره بزبان ما از زبانهای اروپا ئی ترجمه میکنند آنرا "گام" مینویسند .                                                                                             

هرگاه در همین تار آزاد ساز که در فوق ذکرکردیم ؛ چنانچه به نصف هندسی همین تار  انگشت بگذاریم ، آواز بدست آمده کاملأ مشابهه آواز تار آزاد است ،که همین دو صدا یک جمع مکمل را تشکیل میدهند . پس در حقیقت یک جمع متشکل از دو جنس است باضافۀ یک پرده ، یابه عبارت دیگر جنس اول که یکربع است و جنس دوم هم ربع دیگری است ؛ چنانچه بیکی ازین ربع ها پردۀ اضافه گردد   ، از آن یک پنج یا خمس بدست میآید ، که مجموع ربع و خمس یک جمع است . یا اینکه جنس بعداً پرده ، و بعد آن جنس دیگر و یا جنس ، جنس ، پرده که اتصال همین ابعاد جمع را بوجود می آورد. درین صورت جنس اول را بنام طبقۀ اول  ، جنس دوم را بنام طبقۀ دوم و پردۀ اضافی را بنام بعد منفصل یاد میکنند ، که این بعد منفصل میتواند در شروع در وسط ویادر اخر جمع اخذ موقع کند . 

بعد منفصل چناچه در انجام بم جمع قرار گیرد ، نمایش عددی آن چنان خواهد بود:

  [ 12/9] ، [ 16/12] ، [ 18/16]     یعنی      :     9، 12 ، 16، 18

                جنس                                   پردۀ منفصل                                 جنس                                      9<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>12<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>16<ـــــــــــــــــــــ>  18 

  پردۀ منفصل اگر درزیر  واقع گردد [ 9/8] ، [ 12/9] ، [ 16/12]   یعنی : 8، 9، 12 ، 16 

         پردۀ منفصل                         جنس                                      جنس                                            

  8<ــــــــــــــــــــ>9<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>12<ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>16   

چنانچه پردۀ منفصل در وسط قرارگیرد  :                                                                          

   [ 8/6] ، [ 9/8] ، [ 12/9]    یعنی :  6، 8 ، 9 ،    12

                 جنس                            پرده منفصل                           جنس                            

6<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ>8<ـــــــــــــــــــــ>9<ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ> 12     

 جنس در موسیقی قبلآ بوسیلۀ یونانی ها شناسائی شده بود ، که آنرا تتراکورد، مینامیدند و برای هر نغمه یک تار میبستند ، که مجموع یک تتراکورد چهار تار بود   ؛ دو بار تتراکورد را دو جنس ؛ اما آنها جمع را نمیشناختند ؛ زیرا برای هر نغمۀ یک ربع یک تار را  اختصاص داده بودند ؛ از اینجاست که چهار تار یا تترا کورد در موسیقی آنها مشهور و معمول بود ، و آنچیزی را که دانشمندان تمدن اسلامی بعدآ جمع نامیدند ؛ یونانی ها یک تتراکورد  میدانستند ، که حاوی تنها چهار نغمه بود ، بعبارۀ دیگر جمع یونانی ها چهار نغمه داشت و برای هر نغمه یک هجا یا سیلاب را قرار ذیل انتخاب نموده بودند « ته ، تا ، تها و تهو » (۱) ، که در ختم آن تتراکورد را دوباره تکرار میکردند؛ از اینجاست که هیچ آلهٔ موسیقی که بتواند هر چهار نغمه را از یک تار استخراج کند نزد شان تکامل نکرد وآلۀ معروف موسیقی یونانی چنگ یا هرپ است ،آلات چون گیتار ،ویلن منشای شرقی دارند .

 این چهار تار عبارت بود ازوضعیتی که طی آن ، انسان براحتی چهار نغمه یا سه بعد را میتواند ادا کند. آنقسمیکه اولین تتراکرود را ؛ تتراکورد بالائی  و گاه ئیکه آواز زیر تر میشد ؛ آنرا تترکورد پائینی  یاد میکردند ، یعنی یونانی ها برخلاف اصول معاصر موسیقی پرده های بم را بالائی و زیر را پائینی میدانستند! ( ۲ ). یونانی ها حتی هفت تترا کورد را پهلوی هم  بالای هرپ سوار میکردند ؛ چون آواز و هم آهنگی را ،رابطهٔ بین انسان و ارباب النواع  تصور میکردند ؛ بناً هیچ‌وقت تار واحد را برای تولید نغمات موسیقی بکار نبردند و ابعاد متواتر ربع را با هم جمع میکردند ؛ مثلاً دوبار سبار و … این مثال جمع دوبار ربع است :    [9/16] = [3/4 ] + [3/4]                             

  لهذا به دو تتراکورد قناعت نمودند . ( ۳)                                     

تمدن هند قدیم نیز درین مورد کارهائی انجام داده است  . آنها همین توانائی چهار نغمه را نزد انسان ها بحیث تفاوت بین دو سبتک قبول نموده بودند؛ هندی ها سه سبتک را یاد داشت کرده اند:  « کرچ سبتک ، مدهم سبتک و گندهار سبتک » (۴)، که بین هر یک ازین سبتکها چهار نغمه یا یک ربع واقع گردیده است ؛ باستثنای سبتک آخرین که، آنرا خارج از حدودانسان میدانستند  . (وضعیت سبتک  یا آنچه را امروز سبتک مینامند ، زیر تأثیر موسیقی اسلامی و خراسانی بشکل  موجوده در آمده است ).                                                                                                         

درین مورد ابن سینا در دانشنامه چنین می گوید: « بعد های الذی بالاربعه بزرگ اند انچه بزرک بود یکجائی آن سخت بزرگ بود و از وی لحنی نشاید تالیف کردن که اندر دیدنفس نا معتدل بود بلکه لحن را تالیف از نغمت های افتد که یک بدیگر نزدیکتر بود » الرئیس اینجا میگوید که بُعد ربع در نفس تالیف بعد بزرگی است و اگر آنرا با بعد دیگری  یکجا کرده ، یا دو ربع در عین زمان ، خیلی بزرگ خواهد شد .  نه تنها اینکه اداکردن آن مشکل است ؛ بلکه لحن بدست آمده نیز ناخوش ایند خواهد بود                                                                           

دانشمندان تمدن اسلامی به این موضوع وضاحت کامل بخشیدند ، یعنی به جمع نا مکمل یک پرده را اضافه کردند . قرار ذیل   :     [1/2] = [8/9] + [9/16] و این در صورتی میسر گردید ،که موفق شدند نیم پردهٔ ساز را محاسبه کنند .                                   

اینرا بنام بُعد یا فاصلۀ مطلق  یاد کردند و دو بُعد متوسط را بنام دو بعد تشکیل دهندۀ جمع  ، و   اینرا ثابت کردند، که یک جمع در دو انتهای خود دارای عین توانائی آهنگی است ، لهذا یک جمع در دو انجام خود  ، یک تناسب عددی ویک تناسب آهنگی دارد  ، که این خصوصیت منحصر به فرد یک جمع است . چون دانشمندان تمدن اسلامی این خصوصیات را کشف کردند ، آنرا بزبان خودشان یعنی عربی  "جمع" نام گذاشتند.                                                           

چنانچه در مورد محتوای یک جنس یا یک ربع ، که عبارت از چهار نغمه است  صحبت می کنیم  ، در واقعیت در بارۀ یک مقدار مشخصی از تار ساز در شرایط خاص  محیطی بحث بعمل آورده ایم ؛ بنابراین طول تار برای شرح همین یک ربع  میتواند اندازه های در لایتناهی اختیار کند  ؛ از اینجاست که ما نمی توانیم بدانها اسمهای خاص بدهیم ؛ لهذا آنانیکه یک جمع را بطور عینی تحلیل و تفسیر میکنند ، از همچو عملی ابا ورزیده اند ، هرکدام ازین ابعاد را بنام درجه یاد کرده اند  ، یعنی اصلیکه نسبی و متحرک است؛ اما برای توضیح مطلب ، از حروف ابجد در تشریح موسیقی استفادۀ وسیع برده اند . در طول زمان در مناطق  مختلف این درجه ها را بنامهای متفاوت وجداگانه نامیده اند ، اینک چند نمونۀ ازین نامگذاری ها را اینجاپیش میکنیم . 

جدول مشرح جمع کل:

چنانچه ملاحظه میگردد اسمگذاری در جمع کل ارادۀ یک شخص  نبوده ؛ بلکه با خصوصیات عینی صدا در رابطۀ کامل قرار دارد ؛ اگر نغمۀ تار آزاد را بم کل نامیده اند ؛ زیرا همین نام واقعیت آنرا برملا میکند ؛  زیرا برای شرح منطقی تار آ زاد اسم یا اصطلاح صادقتر از بم کل نمیتوان یافت ؛ به این ترتیب تمام اسمها از خصوصیات صدا ناشی می گردند. این اسمها که برای شرح علمی و مکتبی نغمات موسیقی گذاشته شده اند ، آنها را بهر زبانی که خواسته باشیم میتوان ترجمه کرد ؛ چون خصوصیت انسان در تولید صدا عام است و قوانین فزیک در روی زمین عینیت یگانه دارد ، این اسمگذاری با همین خصوصیات عام وعینی انطباق دارد .         

قسمیکه در جدول فوق ملاحظه میگردد. آنانیکه بشرح علمی موسیقی باور دارند ، از مطلق الی انعکاس دوم زیر آنرا نامگذاری کرده اند ، که این وضعیت در موسیقی تمدن اسلامی میسر است ؛ در حالیکه  اسمهایرا که جدیدآ بدرجه های موسیقی نسبت داده اند ، همه نا مکمل و تقریبآ عامیانه هستند ؛ زیرا باین اسمها نمیتوان وسعت حقیقی جمع کل را پیمود . 

این شواهد نشاندهندۀ آنست ، که تمدن اسلامی با موسیقی برخورد علمی داشته و برای شرح مکتبی موسیقی  باید از آن امداد جست . جدول ذیل جمع کل را با علامه ها و رابطه های عددی ، تناسب شان به نسبت طول تار و مطلق را ارائه میدهد ؛ در ستون اول با حروف ابجد، هفده تقسیم جمع را با انعکاس زیر شان ، با حروف جداگانه بیان میدارد ، ستون دوم نشانه های ناقص است، که برای پرده ونیم پرده ، در موسیقی هند معمول است ، چون در ین طرز تحریر ، برای مجنب یا سه چهارم حصۀ پرده کدام علامه یا نشانۀ وجود ندارد اما این کمبود را باضافه نمودن "هـ" پرنمودیم  مثلآ « گا، گه، وگی :» که اولی نیم پرده ،دو می سه چهارم پرده وآخری پرده است.  جدول فوق جمع کل را با علامه ها و رابطه های عددی ، تناسب شان به نسبت طول تار و مطلق را ارائه میدهد.   

 ستون سومی  روابط عددی جمع کل است ، ستون چهارم دستانه ها که باساس طول تار جلو ستار محسبه شده اند، و ستون پنجم ثبوت عددی آنست ، مطلق که" یک  "قیمت دارد چهار بار از انعکاس زیر ، زیر خودش بزرگتراست .؛ همچنان تار جلو ستار ، که در مطلق هشتاد وهفت سانتی طول دارد، در انعکاس چهارم اش  21٫57 سانتی متر است ، که این یک چهارم حصه مطلق است .  

اجزای پرده و تشکل انواع جمع :                          

هرگاه در مورد انواع جمع صحبت میکنیم  ، هدف از ترکیبات و آرایشاتی است که پرده ها و اجزای آن  میتوانند در داخل جمع اختیار کنند، که این موضوع به هیچصورت مفهوم آنسوی جمع رفتن ، ویا از حدودیکه قبلآ برای جمع توصیف شد ، از آن فرا رفتن نیست .                 

تمام نقشبندی ها و گلکاری ها در دردون یک جمع بوسیلۀ همین اجزای پرده صورت میگیرد . به این منظور یک پرده را بحرف "ط" ، که مخفف طنینی است ،  همین کلمه بعدآ بزبانهای غربی به "تون " تبدیل شده است ، مجنب را کامل مینویسند اما گاهی آنرا بحرف "ج" نشان میدهند و"ب" از بعد بقیه نمایندگی میکند .                                                                  

در داخل یکربع دو پرده و یک بقیه جا دارند ؛ عبارتست از سه بعد و چهار نغمه ، با حفظ همین خصوصیت ربع ، عناصر متشکلۀ داخل آنرا میتوان تغیر داد . این تباین  حتمآ در قید هم آهنگی و تعداد ابعاد متشکلۀ ربع باید باشد؛ لهذا در داخل یکربع میتوان یک پرده و دو مجنب ویا دو پرده و یک بقیه با حفظ همین مشخصات یاد شده داخل نمود ؛ البته ترکیبات زیاد دیگری نیز ممکن است ، که درین صورت همین حدود تعین شده را عبور خواهیم کرد، که بزرگان آنرا ربع نخوانده اند. 

چنانچه ربعی داشته باشیم که از « ط، ط ، ب » تشکیل شده باشد ؛ همین نظم را میتوان به سه شکل تغیر داد یعنی :  اول {ط، ط، ب } ، دوم { ط ، ب ، ط } و سوم  {ب ، ط ، ط } به این ترتیب سه جنس قوی جداگانه بدست آمده است که هرکدام ازدیگری تفاوت دارد.

اتحاد دو بار مجنب با یک طنینی از حدودیک ربع تجاوز میکند ، در حالیکه اتصال دو بار مجنب بایک بقیه ، یکربع را مشبوع نمیکند.                                                                 

چنانچه بخواهیم دوبار مجنب را در داخل یکربع تکرار کنیم؛  مثلآ « مجنب ، مجنب ،ط » اینوضعیت را نیز میتوانیم به سه نظم جداگانه ترکیب کنیم : اول {مجنب ، مجنب، ط }  ، دوم {مجنب، ط ، مجنب } و سوم {ط، مجنب ، مجنب } که باز هم سه جنس قوی بوجود آوردیم که یکی از دیگری کاملآ متفاوت هستند .                                                                        

آخرین نظمیکه بزرگان در داخل یکربع بوجود آوردند ، آنرا بنام جنس منفرد یاد کردند، و آن چنین است ،که سه بار مجنب را در حدود یک ربع تکرار کردند؛چون هنوز ربع مشبوع نشده بود بدان یک بقیه یا به مفهوم دقیقتر یک فاضله ، اضافه نمودند ،که عبارتست از « مجنب، مجنب،مجنب، بقیه »  واین یگانه نظم این ترکیب است ؛ زیرا تمام ترکیبات ثانوی آن در تنافر قرار میگیرند ؛ به این ترتیب هفت ترکیب در داخل یکربع بوجود آمد که عبارتند از :            

ــ ترکیب اول : { ط، ط، ب } اصطلاح عددی آن چنین است  [  9/8,9/8, 256/243 ]

ــ ترکیب دوم : {ط، ب ، ط }  اصطلاح عددی                 [ 9/8 ،  256/243،  9/8 ]

ــترکیب سوم :  {ب ، ط ، ط } اصطلاح عددی                 [ 9/8,9/8,256/243 ]

ــ ترکیب چهارم  :   { ط، مجنب ، مجنب } اصطلاح عدد  [ 9/8 ،29/27 ،  32/29  ]

ــ ترکیب پنجم :  {مجنب ، ط ، مجنب } اصطلاح عددی    [ 29/27،  9/8 ،  32/29 ]

ــترکیب ششم :  { مجنب ، مجنب ، ط } اصطلاح عددی    [ 29/27 ،  32/29 ،  9/8 ]

ـ ترکیب هفتم:{مجنب،مجنب،مجنب،ب}صطلاح عددی [ 13/12،  13/12، 14/13، 96/91]**

ترکیب هفتم برخلاف قبلی ها یک جنس نرم است .

اینها تمام ترکیبات و تنظیمات هم اهنگ که در درون یکربع میسر است ، که همین ربع را در دل یکجمع ، طبقۀ اول میگویند . ربع دومیکه باضافۀ یک پرده از آن بُعد پنج یا خمس تشکیل شده است . همین ربع دوم را طبقۀ دوم و پردۀ اضافی را بنام انفصالی یاد میکنند ؛ لهذا طبقۀ دوم ، تقریبآ تمام اشکال و ترکیبات طبقۀ اول را دارد .

 چون یک پرده اضافی دارد  ، ازینرو تنظیمات بُعد پنج به دوازده ترکیب میرسد که قرار ذیل هستند .

ترکیب اول پنج { ط، ط، ب ، ط } واصطلاح عددی آن :  [ 9/8,9/8, 256/243   ,9/8  ]

ـ   "   دوم  "{ ط ، ب ، ط ، ط }  "         "     "           [ 9/8،  256/243، 9/8 ، 9/8]

ــ "   سوم  "   { ب، ط،ط،ط }   "       "        "            [ 256/243, 9/8، 9/8،  9/8 ]

ــ "  چهارم " {ط،مجنب،مجنب،ط} "     "       "            [ 9/8، 29/27، 32/29 ، 9/8 ]

ــ "  پنجم   " {مجنب،مجنب،ط،ط }"      "      "          [ 29/27 ، 32/29، 9/8 ، 9/8 ]

ــ  "ششم   " {مجنب،ط،مجنب،ط } "      "       "        [  29/27 ، 9/8, 29/32، 9/8 ]

ــ  " هفتم  " {مجنب،مجنب،مجنب، ب،ط } "        [ 10/9،13/12، 14/1, 36/35، 9/8]*

ـ "هشتم  " {ط،مجنب،مجنب،مجنب،ب} "  "     [ 9/8 ,10/9، 13/12، 13/14، 36/35]

ــ "نهم   "  {مجنب،ط،مجنب،مجنب،ب}  "  "    [ 10/9، 9/8، 13/12، 14/13،  36/35]

ــ "دهم  " {مجنب،ب،ط،مجنب،مجنب } "   "     [ 14/13, 36/35، 9/8، 10/9، 13/12]

ــ" یازدهم {مجنب،مجنب،ب،ط،مجنب} "   "     [ 10/9, 13/12، 36/35، 9/8، 14/13 ]

ـ "دوازدهم{ط، مجنب،ط،مجنب }        "    "    "     [  9/8 ،  29/27،  9/8،  32/27  ]

یک ترکیب سیزدهم نیز در بعضی کتب موجود است ، امابه نسبت نا همآهنگی آن متروک میباشد که عبارتست از : { ط، ط،ط،ب }

اتصال طبقه اول و طبقۀ دوم :                                         

اتصال طبقات در حقیقت وصل نمودن بعد چهار به بعد پنجم است  .در گذشته دیدیم که حاصل آن یک جمع میشود . چون طبقات قبلآ در جنسهای مخالفی انکشاف نموده اند ، ازینرو این اتصلات جمع هائی را بوجود می آورند ، که بزرگان وگذشتگان آنرا موسیقی هم آهنگ خوانده اند ؛ لهذا هفت تقسیم ربع را با دوازده تقسیم پنج وصل میکنیم یعنی «12×7 » =84 ، این عدد عبارت از 84 جمع جداگانه و متفاوت  یکی از دیگر ؛ از نظر خصوصیات صوتی وکیفی ، که بین هم متمایز و متغیر اند؛ اما از نگاه کمیت مساوی و یکسان هستند ؛ هریک را یک دائره  یا حلقه   نیز نامیده اند. در بعضی کتب تعداد این حلقه ها را 91 میدانند ، یعنی «13 × 7 = 91»  ما به همین 84 حلقه درین رساله  کفایت و قناعت میکنیم .این اتصلات چنین صورت میگیرد.        

اتصال تقسیم اول ربع  با  تقسیم  اول     خمس    =    دائرۀ      اول

 اتصال تقسیم اول ربع با تقسیم دوم     خمس       =    دائره       دوم

الی اتصال تقسیم هفتم ربع به تقسیم دوازدهم خمس که دایره هشتاد و چهارم را بوجود می آورد.

مجموعه این هشتاد و چهار دائره یا حلقه ؛ چنانچه تحت شرائطیکه ما یکی را با دیگری وصل کردیم فاصلۀ چهارم و پنجم را  در هر نقطۀ روی زمین ،که این عمل را تکرار کنیم ، همین دائره ها بدست خواهد آمد؛  ازاینجاست که این ترکیبات عام بوده ، همراه با دانش وعلوم تمدن اسلامی در تمام کشور ها  بطور گسترده انتشار یافتند.

 بزرگان از جملۀ هشتاد و چهار حلقه تنها چهل دائرۀ آنرا هم آهنگ وقابل بهره برداری دانستند ، که از جملۀ این چهل نیز آنرا از نظر هم اهنگی به سه دسته تقسیم نمودند ؛  اشرفترین این حلقه ها تنها دوازده دائره را برگزیدند ، و آنها را بنام مقام  یاد کردند .                                                                                   

ادامه دارد