نخستین متون اسلامی

اولین نوشته‌ های اسلامی عمدتاً بر قرآن و مجموعه‌ های حدیثی تمرکز دارد. برخی از کتب و نوشته ها اسلامی بدلیل ناوقت رسیدن کاغذ به جهان اسلام، اولاً نسخه های گوناگون داشته اند که بعداً بروی کاغذ بازنویسی شده است.

۱- قرآن

گردآوری قرآن به شکل نوشتاری پس از وفات پیامبر اکرم در سال ۶۳۲ میلادی آغاز شد، هرچند که ابتدا به صورت شفاهی حفظ میشد، اما وسعتگیری اسلام از یکطرف و کشته شدن حافظان و کاتبان وحی از جانب دیگر، مسلمانان اولیه را به نوشتن ویا کتابت قرآن واداشت. اولین قدم برای نوشتن قرآن در دوره خلافت عثمان بن عفان خلیفۀ سوم مسلمانان در حدود ۶۵۰ میلادی برداشته شد. آنچه ما امروز بدست داریم همان کتاب مدونی است که امروز بنام مصحف عثمان مشهور و معروف میباشد.

۲- مجموعه های حدیث

احادیث که در ابتدا به صورت شفاهی منتقل میشد، از قرن هشتم میلادی به صورت نوشتاری جمعآوری شد. برخی از این مجموعه های اولیه عبارتند از:

- صحیح بخاری: (حدود ۸۵۰ میلادی) توسط امام بخاری، یکی از بزرگترین مجموعه های حدیث.

- صحیح مسلم: (حدود ۸۷۰ میلادی) توسط امام مسلم، مجموعه حدیث مهم دیگری.

۳- نوشته های تاریخی اسلامی اولیه

- تاریخ پیامبران و پادشاهان (تاریخ الرسل و الملوک)،  توسط الطبری (متوفی ۹۲۳ میلادی)، یکی از اولین تاریخ‌نگاریهای جامع جهان اسلام.

- زندگی پیامبر اسلام (سیرت رسول الله)، توسط ابن اسحاق (متوفی ۷۶۷ میلادی)، یکی از اولین بیوگرافیهای پیامبر اسلام.

۴- اشعار اسلامی اولیه

شعر در اسلام ابتدائی، یک اصل ادبی مهمی بود. مشهورترین شاعر این دوره امروء القیس است، اگرچه بعضی از آثار او پیشینۀ پیش از ظهور اسلام دارد اما، بعضی از اشعار او را مقارن عصر اسلامی دانسته اند.
در دوران امویان (۶۶۱-۷۵۰ میلادی) شعر با مضامین اسلامی در هم آمیخته شد، و شاعران چون فرزدق و جریر، بعضی اشعار خود را در قالب موضوعات مذهبی و سیاسی بیان کرده اند.

۵- علم و فلسفه اسلامی

- کتاب المبادی و المعاد توسط الکندی (متوفی ۸۷۳ میلادی)، یکی از اولین آثار فلسفی اسلامی بشمار میآید.

- کتاب شفا توسط ابن سینا بلخی (متوفی ۱۰۳۷ میلادی) و قانون طب، از جمله آثار مهم اند که در علم و طب اسلامی نگاشته شده اند.

۶- نسخ خطی و خوشنویسی اولیه اسلامی

نسخ خطی از قرون ۸-۹ میلادی استفاده از خوشنویسی عربی را نشان میدهند. اولین نسخ قرآن از این دوره باقی مانده اند، با نمونه های معروفی مانند نسخه صنعا که در یمن در سال ۱۹۷۲ کشف شد و قرآن آبی (قرن ۹ میلادی، در پوستنوشته های رنگی آبی).

در اینجا تعدادی از کتابهای مهم در تاریخ اسلام را ذکر میکنیم:

کتاب الفقه الأكبر

نویسنده: امام ابو حنیفه

تاریخ نگارش: ۸۰۶ میلادی

این کتاب یکی از منابع اصلی فقه حنفی است که در آن اصول فقه و نظرات دینی امام ابوحنیفه مطرح شده‌ است.

کتاب الفروق

نویسنده: شافعی

تاریخ نگارش: ۸۳۴ میلادی

این اثر در زمینه فقه و اصول فقه است و برای تعیین تفاوتهای بین احکام فقهی مختلف در مذاهب اسلامی نوشته شده است.

قانون فی الطب

نویسنده: ابن سینا

تاریخ نگارش: ۹۸۰–۱۰۳۷ میلادی

ابن سینا، طبیب و فیلسوف برجستۀ اسلامی، در این کتاب اصول طبابت و درمانی زمان خود را در قالبی سیستماتیک تنظیم کرد. این کتاب به مدت چندین قرن مرجع اصلی طبی در جهان اسلام و اروپا بود.

احیاء علوم الدین

نویسنده: الغزالی

تاریخ نگارش: ۱۰۵۸–۱۱۱۱ میلادی

الغزالی در این اثر به موضوعات اخلاقی، فقهی و تصوف پرداخته و تلاش کرده است تا اخلاق و عبادات را با فلسفه اسلامی پیوند دهد.

تهافت الفلاسفه

نویسنده: الغزالی

تاریخ نگارش: ۱۰۵۸–۱۱۱۱ میلادی

این کتاب نقدی بر فلسفه های ارسطوئی است و از سوی غزالی در جهت نقد ادعاهای فلسفی زمان خود نوشته شده است.

المغنی

نویسنده: ابن قدامه

تاریخ نگارش: ۱۱۹۰ میلادی

این کتاب یکی از مهمترین آثار در زمینه فقه حنبلی است و یکی از بزرگترین مرجعهای فقهی در تاریخ اسلام محسوب میشود.

کتاب الفتوحات المکیه

نویسنده: ابن عربی

تاریخ نگارش: ۱۱۹۳ میلادی

این کتاب یکی از آثار شاخص در عرفان اسلامی است و به شرح تجارب معنوی و فلسفی نویسنده در قالب بیانی رمزآلود میپردازد.

تهافت التهافت

نویسنده: ابن رشد

تاریخ نگارش: ۱۱۲۶–۱۱۹۸ میلادی

ابن رشد در این کتاب به نقد دیدگاه های غزالی در "تهافت الفلاسفه" پرداخته و از فلسفه ارسطو دفاع میکند.

بداية المجتهد و نهايته

نویسنده: ابن رشد

تاریخ نگارش: ۱۱۲۶–۱۱۹۸ میلادی

این اثر در زمینه فقه اسلامی بویژه فقه مقارن نوشته شده و به بررسی مباحث مختلف فقهی میپردازد.

مقدمه (مقدمه ابن خلدون)

نویسنده: ابن خلدون

تاریخ نگارش: ۱۳۳۲–۱۴۰۶ میلادی

این کتاب نه تنها در تاریخنگاری بلکه در جامعه‌ شناسی نیز تأثیرگذار بوده و به بررسی علل صعود و سقوط تمدنها و نقش عوامل اجتماعی میپردازد.

کتاب الشکوک علی بطلمیوس

نویسنده: ناصرالدین طوسی

تاریخ نگارش: ۱۲۰۱–۱۲۷۴ میلادی

این اثر در زمینه اصلاحات در مدل کیهانی بطلمیوس نوشته شده و به طوسی این امکان را داد تا پایه‌گذار اخترشناسی اسلامی باشد.

اخلاق ناصری

نویسنده: ناصرالدین طوسی

تاریخ نگارش: ۱۲۰۱–۱۲۷۴ میلادی

این کتاب در زمینه اخلاق فلسفی و فلسفه اسلامی است که تحت تأثیر اندیشه‌ های یونانی و اسلامی قرار دارد.

مثنوی معنوی

نویسنده: جلال الدین محمد بلخی

تاریخ نگارش: ۱۲۷۳–۱۲۰۷ میلادی

مولانا در این کتاب که یک اثر حماسی شش جلدی است، به موضوعات عشق الهی، ماهیت وجود، و روشنائی معنوی پرداخته است. این اثر جزو مهمترین متون صوفیانه و ادبیات دری بشمار میرود.

مجموع الفتاوی

نویسنده: ابن تیمیه

تاریخ نگارش: ۱۲۶۳–۱۳۲۸ میلادی

ابن تیمیه در این مجموعه، فتاوی و آراء دینی خود را نشر کرده است که تأثیر زیادی بر فقه اسلامی بویژه در عقاید اهل سنت داشته است.

کتاب الروح

نویسنده: ابن قیم

تاریخ نگارش: ۱۳۳۷ میلادی

این اثر در زمینه عرفان و روحانیت است و به شرح تأثیرات روحانی و معنوی زندگی انسان میپردازد.

الیتقان فی علوم القرآن

نویسنده: جلال الدین سیوطی

تاریخ نگارش: ۱۴۴۵–۱۵۰۵ میلادی

این اثر یکی از برجسته‌ترین کتابها در زمینه علوم قرآن است که به تفسیر قرآن و بررسی مسائلی مانند نحو و لغات قرآن پرداخته است.

این کتابها، مجموعه ئی از مهمترین آثار تاریخی، فقهی، فلسفی و دینی در جهان اسلام بشمار میروند که هرکدام تأثیرات عمیقی بر دنیای اسلامی و گاه بر دنیای غرب داشته اند.