پیل

بسم الله الرحمن الرحيم

هر ملت حنی مفاخر لری . چه تل په هغو ویاړی او ژوندی کوی ئې ، دیوه ملت تاریخ هم له د غوڅخه جور بری ، او هر څوك چه ئی و لولی نو په درناوی ورته گوری ، اوددوی لوړ 

تباهیڅکله نه هیروی ! موزپښتانه خو هم په تاريخ کښي يوه ښه برخه ارو ، زموزمرد کچی قدیم نيكونه او پخوانی مېړونه .. ونه دخيل عصر نومیالی او بریالی او د منځنی ایشیا تاریخ ددوی په لوړو کار نامورون دی نو موږ ته ښایی چه دا خپل مشعشع تاريخ هېرنه كو ، اوتل په دی کنې زیار و کازو ، چه زموز زامن د خپلو نيکونو او پخوانو پښتنو په لوړتياو او مېړانو پوه وی ، او هیڅکله هغه خپل تاریخی برم هېر نه کی  په دې سلسله کښې نومیالی او لوړ مړونه ، او دپښتنو علمی اوادبی، حربی مفاخر به خپلو راتلونکوزا منو پېژندل او ددوی ټوله لوړی کار نامي ښوول او ليکل ، داوسنيو پوهانو وظیفه ده .. نن ورځ زموز هوا د د ښاغلی او لوړ تياغوښتونکی حکومت تر سیوري لاندی ، دلوړتیا او پرمخ يون لار په ښه ډول  ورو ورو پر بکوی ، او هغه ټوله چاری چه دیوه او لس موالی او لوړتوب د پاره غوښتلی کیبری ، زموز به دسموناد من هواد كني هم پالکی کیری ! خودسته متری پښتو ټولنه چه ددې نېکمرغ عصر ، او دا عليحضرت خلمی تو لواك محمد ظاهر شاه پښتون ددورې ، دپښتو او پښتنو يوه خدمت کو نکی موسسه ده غواړی چه زیاتی پر نورو علمی اوادبی ،چارو دپښتنو پخوانو نوميا لويه معرفی کولو کښ هم برخه واخلی او دوی د علم او ادب له پلوه په پښتنو و پیژنی .زمود هوا د یو لوی بریالی ، او دپښتنو د تاریخ یورون ستوری اعلیحضرت اوی احمد شاه با بادی ، چه د دنیا تا ریخ او پښتانه دی یو مشهور بریالی او ستر فاتح کنی ، مگر دده علمی اوادبی مقام چانه نه دی ښکاره ، اولز خلق په دې  خبر دی ، چه د انومیالی فاتح ، او د پښتونخوا ستره مېړه پښتو ژبی دادب یو لوی روز ونکو، او غوره ادیب او شاعر هم دی، اودی دخپل عصر يو ښه عالم او مصلح مفكرپه دې هم كمل كيبري ! کتاب کنی به موزدغه خبری ، په ښه ډول خپلو ښاغلو ويونکو ته څرگندی کړو ، او د لوی احمد شاه با با تربید سیده د شعر پښتو دیوان به هم در وراندی کرو به (۱۳۱۷) کال چه ع ، ش، سر دار عالی محمد داؤدخان دقندهار ملکی او عسکری مشرو و ، دوی دخپلو دمعارف غوښتو له امله ما ته د اعليحضرت احمد شاه با با ددېوان دچایو لو تشویق راکی، ځکه چه داد شعر مجموعه تراوسه نه ده چاپ شوې، او که لحنى بدلي ئي مستشر فينو. میندلی او چاپ کړی دی، هغه هم ډېری غلطی دی او د شعر یافته پر اصولونه سمېزی نوددې كرابنها ديوان تصحيح خوله يوې نسخې څخه ممکن نه و اولا زمه وه چه درې څلور نسخې و کتلی شي . په دې کار کنی همزه کامیاب شوم ، اوله ښه مرغه می درې زرې نسخې و میندلی ، او دا کتاب می ځنی تصحیح او تکمیل کی چه دهغو نسخو تفصیل به ددې مقدمی به پای كني د توضیح ترعنوان لاندی وسی . دا کتاب د وې برخی دی :

لمړی برخه: داعلیحضرت احمدشاه بابا پرشا عری او علمی او ادبی مقام اودده پر افکار و مفصله تبصره د .. او ترسلو تنو پوری دده د مملکت علمی اوادبی و جال هم معرفی شوی دی چه دده ادبی او علمی معاص بن گڼل کیږی

دو همه برخه :دده مردف شعر دیوان دی چه د تهجی حروفو پر تر تیب تصحيح او تدوین شوی دی اوځای لحای حاشیه هم پر ليكلې شوې ده ، چه اوس تاسی ته وړاندی کیږی دمخه تردې چه تاسی په اصل کتاب پیلو کی ښه به وی چه په دې مقدمه كني لنډ لنډ د بریالی پلار احمدشاه بابا دژوندون سوانح هم ولولی که څه هم دغه تاریخی کار نامې بېل کتاب غواړی ، مگر دلته د ضرورت له لا مله موز دده دژوندون وقايع لنډ ذكر كرو : احمد شاه با با دزمان خان زوی ددولت خان لمسی دسر مست خان کړوسی وو چه دغه سر مست خان د شیرخان زوی ، او د خواجه خضرخان لمسی او دند و خان کروسی کېدی او دا هغه سدو خان دی ، چه د احمد شاه با با قبیله دده له تیره وه سدوزی خود پو پلز و یوه پښه ده.چه له سر بنويستنو څخه د (اردل) له پښته گڼله کبری داحمد شاه باباه نیکه دولت خان د پښتنو مشر وو، چه د قندهار دښهر صفا به کلاو کښې د صفوی حکومت نا ئب الحكومه گرگین خاندی مر کی ، ځکه چه دار غـان پښتانه له دغه جهته دگرگین خان سره و جنگید.نو کر گین خان ددولت خان زوی رستم خان په مشر توپ ومانه، او دا حمد شاه با با پلار چه زمان خان نو میده دیر عمل په ډول د گرگین په دربار کې وو. و رسته چه د حاجی میرویس خان مشهور مشر له خوا د صفويانو د حکومت کمبله ټو له شوه نوزمان خان په هرات کنې دپښتنو مشر وو او په (۱۱۳۵) رفات شو داحمد شاه بابا بل ورور ذو الفقار خان هم یو مشهور پښتون حربی سری دی ، چه دهرات مشروو اود نادر افشار له خوايه (١١٥٠هـ) کني مازندران ته نفی شو ( ۱ ) له تاریخی پلټنو څخه ښکاربری ، چه احمد شا با با په ( ۵ ۱۱۳ هـ ) په هرات کنې زو کړی . او مورثي " زرغونه » نومېده ، چه د قندهار د كوهك په كلى کن کی قبر دی ، او خلقئى " زرغونه انا " بولي. په (١١٥٠هـ) چه نادر افشار قندهار فتح کاوه احمدشاه بابا د (١٦) كالو اودده په دربار کې وو و روسته چه دخراسان به فتح آباد کنې د يکشنبې په شپه ( ۱۱ ) د جمادی الاخر ( ۱۱۶۰ هـ) نادر شاه مړ کړه سو نواحمد شاه بابا قندهار ته راغی او د عمرپر (٢٥) کال به ( ١١٦٠ هـ ) دقندهار دشیر سرخ په کلی کنې پاچا سو په دغه وخت کښې دشوال میاشت و هنا احمد شاه بابا ښه اخلاق در لوده، متشرع عادل عالم با چاوو ، د خلقو سرمئی دیلار توب سلوك كاوه نادر افشار به ویل چه ما تر احمد شاه بل نيك اخلاق سړى په تو ایران او توران کنې ندی ليدلی احمد شاه با با چه پر تخت کنینو ست ، ده یو ملی حکومت تشکیل کمی، چه له دپښتنو مشران به سلا اوا داره کنې ورسره مله وه ، خارجی مؤرخينو دا طرز فيوډ ل سيستم بللی دی احمد شاه با با دافغانستان په ملی وحدت کنې ډ پر زیا رو کيښې او ټوله ملت ئې سره يو کړ . ده خپلو رعایاؤ ته دمساوات اوپلار گلوی به ستر که کانه، تولې دوی هم ترا وسه بابا ، بولی ددې پوه اونو میالی پاچا د مملکت داخلی اصلاحات ډېر دی ده په دننه هو اد کنی داخلی تشکیلات سم کړه ، عسکری ، اداری ، علمی ، اومدنی اصلاحات لي وكړه، وزراء ئې مقرر کړه ، دماليني دوائر ، شرعی محاكم ئي بنا كړه . يخيل حضور كني ئي ديوان انشاء او در باری دوا شیر جوړ کړه ، عرض بیگی ، مهماندار باشی، اردو باشی ، جارچی باشی میرآخو خزانه دار ه کاره بانی استخبارات ضبط میگی اونو نورد . ملکی مامورین وه ، د حرب ادا رو مرکز دفتر نظام باله کېده چه تقلیت او دسپور سات مامورن تي هم در اوده عسکر ،پیاده سپاه منظم وه پر دغا عانوه ابله جاری، عسک هم وه دا حمدت ما به فتوحاتو دغو منظمو او غير منظمو لښكرو ډېر خدمتونه کړی دی. احمد شاه با با خنی عمرانی خدمتونه هم کړى دى، په (١١٧٤ هـ ( ئى دقندهار اوسنی بندار جور کنی، به ( ٥١١٦٦ ) ئی دکابل پر بار جنگی کوټ را وگر زاوه به شمالى ولا يا تو كنس لي دنا شقر غان ښار جوړ کئی په سند کني په ( ۱۱۸۲ه )دد. نائب الحکومه غلام شاخان د حیدر آباد ښار بنا کړ ، او په (۱۱۷۰ء) ئې په مکه کنې دپښتنو حاجی خانه جوړه کړه ، علاوه پر دغه دده په عصر کښې ډېرى واې او کارېزونه هم کښل شوی او مملکت په زرغون شوی دی ، دقندهار مشهوره واله پاتاو ، هم ده کښلې ده چه اوی دقندهار شاه خوا په زرغونه دی ، ده دخیل مرقد خورا نفیسه او عالیشانه گنبده هم پخپل ژوندون کنې جوړه کړېده ، او خرقه شريفه ئې معظمه له بدخشانه قندهار ته راوړه. د احمد شاه بابا د عصر نښان دغنمو وزي، او توره اویو ستوری و و ، چه پراکثر و سکوئي سته ، د دده طلائی، نقرئی اومی سکې د بری دی چه په قندهار ، کابل ، ملتان او نورو ښارو کښې وهلی شوی دی .احمد شاه بابا دخپل عصر لوی فاتح دی ، ده ډېر حربی سفرونه کړی دی چه لاندی لنډ لند ذکر کبری : (۱) د ( ١١٦١ هـ ) سفرچه په دې دوره کښ احمد شاه با با کابل، پيښور سندا ولاهورا وملتان دخپل مملکت هند ضمیمه کړه، او دېرش زره انکر و رسردوه ، او په سر کنې ئې د هند له امپراطور سره جگړه وکړه او بیرته دپېښور او کابل له لاری قندهار ته راغى .( ۲)دوهم سفر د ( ١١٦٢هـ) دی ، چه په دې سفر کې تو له پنجاب به افغانستان پورى و نسبت ، او داتك غاری کی اصلاح کړې . (۳) دریم سفر په ( ١١٦٣هـ) كني وو ، په دې سفراحمد شاه بابا هرات او مشهد او نیشا پورته ولاړ ، او كني احمد بلوچستان ئې دخپل مملکت ضمیمه کنی .

(٤) څلورم سفريه ( ۵۱۱٦٤) دی ، چه احمد شاه با با په دې سفر کنې ټوله خراسان و نیوی ، او نیشا پورئې فتح کړ ، او شهرخ میرزا » چه دنا در شاه له کورنی هلته و و بیر نه ئې پاچا کئی اودده لورثی خپل زوی تیمور شاه ته وغوښته و روسته احمد شاه هرات ته راغی اولس (۱۷) زره لښکر یې دشاه ولی خان وزیر اعظم به مشرتوب ، میمنی ، مزار او قطغن ته واستول چه هغه ځايونه ئې اصلاح کړه . ( ه ) په پنځم سفر کنی احمد شاه بابایه ( ١١٦٤ – ١١٦٦هـ ) كني بیا پنجاب ته ولاړ ، او کشمیر ئي فتح كړ، او دا تك پر غاړوئي تو له دپښتنو ځايونه وليدل

 (٦) په (۱۱۷۰هـ ) بیا احمدشاه بابا پنجاب ته ولاړ . او دغه ځاى ئې سم کړ ، کشمير ته ئې هم لبكر واستاوه او بیر نه ئې لاس ته راوړ ، او په جمعه ۷ د جمادی الاول دده بریالی لښکر په دهلی ننووت ، او د مغولی شاهنشاهی مركزئي فتح كي ، احمد شاه بابا در هلی د مغولی با چا محمد عزیز الدین عالمگیر ثانی سره خپلوی وکړه، او هلته ئې وزراء او د لښکر مشران مقرر کړل ، یا چھی ٹی هم هغه پاچا ته پر پښبووه او دپښتنو دېرش زره لښکر ې له دې چه دډ هلی ښار ته تاوان ورسوی ، تر یوې مياشتی هستوگی وروسته بیر ته پنجاب ته راغی، او پر لاری ئې ډېر بدخواهان پرځای له شرار ته کښېنول او دپېښور له لاری کابل او قندهار ته ولاړ ، په دې سفر کې زموز پلار هندوستان فتح كي ، مگر بير ته ئې د ځای پاچانه و با خنبه

(۷) داحمد شاه بابا اوم سفریه (١١٧٣ – ١١٧٤هـ) کن دی، په دې کال دده يو مشهور منصبدار او غښتلي ملگری نصیرخان بلوڅ داستقلال اعلان وکی، نویخپله احمد شاه با باد دو و لس زرو سپروس ، مستونگ ندولار ، او نصیرخان ته ئې ماته ورکړه، او د بلوڅتان په کلات کنې ئې محاصره کړ، وروسته دا لوی خان بیرته تسلیم سو ، او احمدشاه بابا عفو کی تردې وروسته نود بولان پر لارسند او پنجاب ته ولاړ ، اودیانییت پر میدان کې دمريتانو لسو لكوتنو لښكرو ته ماته وركړه، په دې مشهور جنگ کنی داحمد شاه با با تول. لنكر ( ٦٠٠ ) زره وه ، خود دښمن تلفات ( ٢ ) لك تنه وه ، دا جنگ په ٦ د جمادی الاخر ) ۱۱۷ه) داحمد شاه بابا په لوی او تاریخی بری ختم سو ، او غنايم (٥٠) زره اسان، دوه لکه غوایی ، پنځه سوه پیلان ، او څوزه اوښان و ه، دوه و پشت زره تنه ژوندی بندیان دپښتنو په لاس کنې و او ېدل ، تر دې جنگ و روسته بیا احمد شاه د مغولي کورنۍ پاچا پر پا چهی پر پښو ، او پخپله قندهار ته ولاړ 

( ۸) اتم سفر په (۱۱۷٥ تر ۱۱۷۷ه) پوری اوز دوو ، په دې سفر کې ده دباغی سکها و ریښې په پنجاب کن کښلې ، دسر هند سره ئې در جب په يوولسمه ورځ (١١٧٥ه) دسکهانو له او با رزولښكرو څحه ( ٢٥ ) زره تنه مړه کړه، او دوه کاله به پنجاب کنی و ، ځکه

چه کشمیر بیا یاغی سوی وو ، نوئی کشمیر هم بیا اپل کړ ، اوبه (۱۱۷۷) دملتان او ډېرو له خوا د ګومل له درې څحه غزنی او بیا قندهار ته ولاړ .

(۹) د احمد شاه نهم سفر په (۱۱۸۱ه) كنې وو ، چه د تخارستان او شمالی ولاياتو سمون ئې وكړ ، او د بخارا پاچا عبدا لعزیز خان سره ئې روغه و كړه ، او دافغانستان حدودثي له بخارا سره و تا كل ، دغه داعلیحضرت آخری حربی سفر وو .

اعلی حضرت ښاغلی احمد شاه بابا یه یه (۱۱۷۷ه ) داوز دو سفر واوز حمتو به سبب دير نار و غه سو نو تر دې وروسته دی په داخلی اصلاحاتو بخت وو ، خو چه په (١١٨٦ هـ ) کال د هواد تبدیلۍ د پاره دتو بې غره ته ولاړ ، چه د كوزك يو ښه ځای دی ، او په دغه ځای کنس د سرطان په مرض د عمر پر (٥١) کال په (٢٠) در جب چه دجم مي شپه وه وفات ، او د قندهار په ښار کن ښخ سو. په دې ډول زموز ښاغلی او غښتلي پلار احمد شاه با با دخیل عصر یو بریالی نابغه وو چه یوازی د حرب او جنگ ، پهلوان نه ، بلکه د علم او ادب او اصلاح عملبر دار هم وو ، ددې کتاب را تلو نکی یا نمی به تاسې ته په ښه ډول دده علمی اواد بی کارنامی هم ښکاره کی .

کابل شور بازار د قوس او ل ۱۳۱۹ عبد الحي حبيبي ، دپښتو ټولنی عمومی مدیر او د ریاست مطبوعات معاون .

توضيح:

دا کتاب له درو قلمی نسخو څخه تصحيح او تکمیل شوی دی، ځکه چه د احمدشاه بابا په دېوانو کښې غلط ليكو نكو محر رينولاس وهلی او اكثر اشعارئي ورخراب کړی و. نو له دغو د رو نسخو څخه ئې موز تصحيح په ښه ډول وکی. هغه نسخه ده چه ما یه سنده

 (۱)کنې میند لې د خوشخط طلا کاری ده ليكونكي او دليك تاريخ لي ندی شکاره.

(۲) هغه نسخه ده چه د کابل دپښتو ټولنی په کتابخانه اړه لری ، دا نسخه هم خوشخط طلا کاری د . مگر ډیری غلطی لری او ناپوه کاتب مسخ کړي ده 

(۳) یوه ناقصه نسخه ده چه دسر پانی نه لری (١١٦) مخه ئې سته ، په ٦ دشوا ل چهارشنبې سنه ١١٨٦ هـ داحمدشاه بابا دوفات په کال ليکلې شوې ده، دا نسخه صحیحه ده او ډیری داسی بدلی لری چه په نورو دوو نسخو کنې نسته ، لمړی دقندهار دسد وزود کورنۍ په تصرف ښې وه ، اوس د قندهار د بلد . يې درياست په موزیم اړه لری هغه بدلی چه په دو و یا درو نسخو کنې وې ، بې له کو میاشارې لیکلی شوی دی ، اما هغه بدلی چه دریاست بلدیه له نسخې څخه اخیستی شوی دی . دیانی په پای کنید(ب) په توری نخبه شوی دی، او هغه د الفاظو اختلافات چه دپښتو ټولنی په نسخه کنې سته د (پ) په حرف ښوو لی شوی دی ،

یادونه

 په دې کتاب کې احمد شا . با باد شعر دسبك له خوا دخو شحال خان مقلد ليکلی شوی دی مگر له وروسته پلټنو څخه ښکاره شوه چه احمد شاه بابا د رحمان بابا په ادبی مكتب كني داخل او دهغه نامور شا کر پر سبك تللى دى.

(حبيبي)