ابو ریحان محمد بن احمد بیرونی
وى بقول أکثر مورخان از خوارزم است تنها امام فخر الدین رازی در تفسیر کبیر خود او را از هرات میداند. سلطان محمود چون خوارزم را کشود این حکیم دانشمند را از آن جا با خود آورد اما بقول عروض سمرقندی قبل از فتح خوارزم توسط نماینده خویش که از غزنه فرستاده بود ابوریحان و شیخ الرئیس را از نزد علی پسر مامون خوارزم شاه خواست شیخ الرئیس نیامد و ابو ریحان به کمال خوشی بخدمت سلطان حاضر شد چون ابو ریحان از علماء بزرگ و دانشمندان و محققان عصر بود سلطان محمود و پسرش مسعود اباوی عنایت و مرحمت زیاد داشتند و همیشه او را از انعام و اکرام خویش بهره مند میگردانیدند ابوریحان دریکی از قصاید خود که بزبان عربی دارد اکرام سلطان را یاد کرده از آن ممنویت نموده . راجع به حبس او که صاحب چار مقاله می نگارد از مقام حکیم مستبعد مینماید و بدیع الزمان فاضل معاصر تحقیقاتی در این باره نموده از آن بر می آید که این حکایت بمبالغه آمیخته است. سلطان ابوریحان را در اسفار هند با خود می برد و آن حکیم بزرگ را موقع میداد که دربارۀ عادات و اخلاق وعلوم و آداب هند تحقیقات مفصلی نموده آنرا بصورت کتابی تدوین نماید . ابوریحان بسلطان ارادت داشته در کتاب تحقیق ما للهند محمود را شیر جهان و نادره زمان خوانده است .
تالیفات وی
(۱) کتاب تحقیق ما للهند که مشتمل بر عقاید هنود در باب ماوراء الطبیعه و جغرافیا و نجوم و هیئت میباشد این کتاب را در ٤٢١ تالیف کرد .
(٢) الاثار الباقیه عن قرون الخالیه
موضوع این کتاب ذکر تواریخ ملل مختلف از قبیل اقوام آریائی و یهود و صابئین وعرب وقبطى ویونانی و رو می و مبادی آنها ست و این کتاب را در ۳۹۱ تالیف کرد.
(۳) کتاب التفهیم لاوایل صناعت التنجیم
موضوع این کتاب نجوم و معرفت ستارگان و ادوار فالکی و مدارات و حرکات آن هاست اما از حساب و هندسه نیز در آن ذکر شده و این کتاب در (٤٢٠) تالیف شده.
(۴) کتاب الاستیعاب فی صنعة الاضطرلاب
این کتاب نیز بزبان عربی میباشد و آنرا در (۳۹۱) تالیف نموده .
(۵) مقالید علم الهیئت
این کتاب در موضوع علم هیئت است و آن را در (٤٢٧) تالیف کرده ابوریحان در سال ٤٤٠ وفات نموده است و در غزنه دفن شده و تاهنوز قبراو مکشوف گردیده است آثار جهان قیمت این استاد بنام غزنویان تالیف شده است.