دبامیانو زمریان یا شاه شكاری

افغانستان د تاریخ په رڼاکې

اله اسلام نه دمخه په لرغونو زمانوکې په ځانګړي توګه له دريمې زيږدې پیړی راوروسته چی به افغانستان کی دگوشاني دامپراطوري أساس ددوو قدرتونويه رامنځ ته کيدلو چې يو يې ساساني په لویديخ کې ( په ايران کې اوبل په ختيخ كې عربي ترکان ( په مركزي اسيا کې) مخ په سقوط شول په افغانستان کې يوه دملوك الطوايفي دوره منخ ته راغله چي داسلام تر راتلو پوري یي په مختلفو عناويتو دوام وکړ او دیو شمير مقتدرو دولتونو دهندوکش شمال او جنوب کې په درو او سيمو کي وجود لاره چي دهغوی دهر يوتوم اوننان دنفوذ ساحه دافغانستان په پخواتي تاریخ کي خانته بحث او په زره پوږي مطالعه غواري هغه خه چي دملوك الطوایفي دوري ته پي تر پو حده په ذهنوشر اوتاریخي ماخذونو کی شخصیت ورکری دادهغوى عناوين او القاب دي چي انعکاس بي په الومړی هجري پيړۍ کي دعریو مورخینو اوجغرافیه نگاراتو څخه اورو، پرته لدي چي به جزئيانو کي ورداخل شو وبلای شو چي دافغاتستان مختلفو نقاطو واکمنر مختلف القاب اوعناوين درلودل مثلا دكابل واكمنو لقب رکابل خدا، دزابل واكمن يعني دغزنی اوکندهار ترمتخ رزابل خدا، دیامیان دو اكمنو القب و شیر يامیان، أو دغرجستان يعني دمیمني

دعلاقي له وړوگو درو اودهري رود ددري د پای تسر برخو پوري دواكمنولقب شار غرجستان له دا وله عناوينو او القابو خخه یر وز چی دلته دټولو بادونه خبره دپره اوږدوي دوه لومړیو لقبوشوبه باره کي يعني (کابل خدا، او زابل خدا همدومره یادونه کوم چي دخدای کلمه چي اوس دپاک پروردگار پر لوى ذات اطة. كيږي. په هغه وختونو کې له اسلام څخه دمخه يې ځانګړې معنا درلوده او د تشاه با پاد شاه په معنا وه لکه شاه ناهه چي مختلف، وولونه بی درالودل په پهلوي هجه کې د «خنای نامه) په صورت یا رخدای نامه) په بڼه يادوي نو پدې بنا ركابل خدان او بزابل خدای په كابل شاه او ازابل شاه تعبیر کرای شو پدي ترتیپ سره دیامیانو سیمه ایز واكمن تر اسلام دمخه عبارت وا له تشير او دبامياتو له شیراتو خخه چي عربي ماخذونو يي یادوشه کري ده عبارت وا په سیمه ایز واكمنې کورنی یانسل څخه په بودايي دوره کې، چې مرکز او پايتخت يې بامیان و او دلرغون پیژندني خیرنو څرگنده کړي ده چي شهر شاهي بامیان پا دبامیان پایتخت په بودای دوروگي په دره فولاوي کی چي دبامیان په جنوب غربي زاويه کي واقع دی موجود و، سیلاتیان او هغه کسان چې اميانو ته ورځي او يا ورغلي دي ددره فولادي له پیل نه تر دوه دري کیلو مترو پوري بي به سلگونو بلکې په زرګونو سمځې ليدلي دي او لیدلی شي چې په مختلفو ارتفاعاتو کې دنیډو په منخ کي ليدل کیږي أود اثابشوي چي دلته پوگن شمپر کسان اوسیدل او واقعا دپووروکی نار حیثیت بی خپل کری و دكابل دموزیم دبامپانو په ځانگړي خونه کی درنگه تصوبرونو په وله کي چي دپو ښكلي اونفيسي أوقيمتي بودایي كلکون دی دیوپاد شاه رشگه تصوير وجودلری چي پروفیسر هاکن په افغانستان كي دفرانسي فقید پخوانی دلرغون پيژندنې دهيئت مدير چې دباميانو په دره کكرك کې دبودايي تصاویرو کاشف و نوموړی پاچايي د شکاري پاچا په حيث ياد کړی دی. داتصویر واقعا دكایل دموزيم يوتفيس او قمید ار تصویر دی که دهغه تصوي ارزشت درسامی او هنتر له نظره هر څه وي خو دتاريخ له نظره دیر ارزينت لري، خکه چې فعل داتصوير یواخینی تصویر دی چې داسلام نه مخکې دساسانیانو او بودايې دوري په باميانو کې لومری تصویر دی چي زمو لاسوته ارسیدلی دی شاه لکه ۴_۵ عیوی پیری به خبرنسبتأتنگی اوله نن سره نهتي جامي اغوستلې ،دارنګه جامې چې ساسانيانو دودکړي تر ۷ عيسوي پیړی يعني داسلام ددپین تر ظهور پوړي دودوي او دپاچا اوملكي مجسمه چي له فند قستانه و

غوریند دره کي سیاه گرد ته نژدي تر لاسه شوي او فعلا دكابل په موزیم کي محفوظه ده دارنگه تنگي او په تن نيتتي جامي بي تر اوومي عیسوي پیری پوري دخسرو اوتوشپروان ساشانی تروخته خرگنديری، گلویند ، کمریند او له مروارید نه وان اميل دي عصر رواج او دود و هفه خه چی تر هر خه مهم اود پاملرني ور دی هغه دپاچا دتاج شکل او پنه ده چې مرکب د دري هلال، او دري زگره حلقی څخه دی او د پروفيسر هاك دهغوخیرنو له مخي چې ددي دوري په سکو بي تر سره کړی دي، دي ننیجه نه رسیدلی دی چې درې رهلاله، او درې (کرې) په مختص ډول دباميان او غزني دواکمنوپه تاج کي وو پاچا په داسي حال کې ليدل کيږي چې لیندۍ يي له خپلې سيني سره جوخته په دوار و لانونو نپولي ده او په چپ خوا اوږه باندي يې د دو مرړپاويوغياړي او ککړۍ څرګلغديږي متصل دبي خوا زنگون سره يي دوه غشي او دبكاري سبي نيمه تنه څرګنديږي. غشی، لیندی، مرغاوی، او ښکاري سپی ټول سره يوځای شوي دي او پاچا ته يې ديوښکاري پاچا ينه ورکړي ده. دپاچا مسخ ښي خواته دبودا پر لوز چې تر څنګ يې انځور دی کوږ دی او په حقيقت کې ليندۍ هغه ته ورښيي او داسې څرگندوي چې له ښکار دحیواناتو او پرندگانو وژل دبودایي په دین کي منع و اوهغه ډير لبن چي ۵ کاله. کندهار کې کشف شو دا دډير پخواني تاريخي سند له مخې څرگندوي چې آشوكا) په دريمه م ز پيړۍ کې خلك دپرندګانو اوماهیانو له ښكار نه منع کول، دبامیانو ددي شکاري باچا رنگه تصویر چی دبامبائو دککكراك له دری خخه په ۱۹۳۰ كال کی لاس نه راغلی به حقیفت کی دياميانو یو سیمه ایز پاجادی چي لری يي دالپتگین اوسیگتگین همداراز ديعقوب ليث صفاري تر راتلوتر ۹ زيږدې پیړی ادريمي هجري پیری پوري دبامپانو پر غرونو روانه وه او له منخه نه وه تللي عربي او اسلامي مورخین دوی دبامیانو دزمريو په لقب يـادکړيدي. او اصطخري يوتن دڅلورمې پيړۍ په لومړی نیماني کې چې دلسمې عيسوي پيړۍ له لومریو سره برایره ده له دوی نه بادونه گري او طیري نژدي نیمه پیری دمخه دبامیان داسیمه ایز واكمن په همدغه لقب دباميانو دزمريو په نامه يادوي. دچيني ليدونکيو له یادونو او يادښتونو څخه واضحه څرګنديږي چې بامیان هغه وخت چي دتگه رانگد لار پري سپره وه په ۵ ۶ او ۷ مسيحي پیری کي يي سیمه ایز پاچاهان او سلطنتي کورنۍ درلودلې اوله چیني گرخندويانو څخه لکه

دمثال په ډول هیوان تسنگ چی به ۶۳۲ مسیحي کال کی بامبانونه ورغلی او هغه دسیمی دپاچا له خوا استقبال شوى اوهغه یی سلطنتی میلمستون ته بیولي او هملته اوسپدلی دی بل چیني ليدونگی په ۷۲۷ عيسوي کال كي له بامیانو تير شوی اوپه ۸ عيسوي پیری کی دبامیانو دسیمه ایز پاچا دقدرت او خواکتابه یادونه کوي دادوه سیمه ایز پاچاهان چي چینایانو په ۶۳۲ او ۷۲۷ کال کي به بامیانو كي اليدلي دي دیو لر پاچاهاتو جز بلل کيهي چي عربي أو اسلامي مورخینر هغوی د دبامیانو دزمریو په نامه ياد کړی دي او دا کورنۍ د (کوشانو یا نو يفتلي) له بقاياو او پاتي شونو خخه وه لكه خنگه چي تول پوهیو دورو گوشانیاتو وارثین گیداریان همداراز يفتليان وروسته له ۵ مسيحي پیری چي ديفتليانو سلطنت سقوط وكر دافغانستان دغرونو په سختو او مرکزی برخو کی لکه بامیان، غرچستان، دیراود جاغوري، مالستان، شارستان، گردیز او نوروبرخو گی تیت کیري اوپه محلي یاسیمه ایزه واکمنی لاس پوري کري اوبامیان بي پوله مرکزوتو څخه و او دیامیان زمریان يو له همدغو نسلونو څخه و چې دبودايي دين پلوي وو اوله نیکه مرغه شکاري پاچا چې له همدغو باچاهانو رنگه تصویر یی هم شته او دواگمتی تاریخ يې ۵ مسيحي پیږی نه منویوای شو

دباميانو د «جي) په سمڅه کې يوبودایی كتابتون افغانستان دزرکالو په اوږدوو کي له ۲ ق م پبیری شه تر ۹ مسيحي پیی) داسها پو مهم بودایی مركز و او له مختلفو خایونر خخه دکشف شویو اثارو شواهدو لکه به هده، بگرام، شتران، فندفستان، او دبامیانو لويي بودايي مجسمي او دلویو استوپو پاني شوني چي خو نموتي پي په بود ایي كابل ، توپ دره، دروتته، دبلخ په ایبله دراك کي لرو کولی شو دامفگوره په به توگه زیات کړو دیوژرکالو په دوره کې چې بودايي دین په دوه مختلفوطريقو دخلاصون وړوكي اره او لویه لاره په نامه دهیواد په مختلفو نقاطو کي اباد و پوشمیره امعبدونه که هغه په هنره گی وو که په، کابل ، یگرام، بامیان اوکه به بلخ کی اویاد افغانستان له حدوداتوڅخه بهرپه اسياكي ډيرشهرت بيې لاره بودایی معابدونه عموما لکه داسلامي دوری دخانقاوو په خیر چارچاپیره يوه لویه مستطيل شكله احاطه لري او خوا پر خوايي حجري لرلي دا په خاتگري توگه دراهبانو، علماو روحانيونو او پوهانو داوسیدني له باره وي او خني وخشونه په ځيني معابدو نو کی دري یا خلور سوه راهبانو دتفگر ب انزوا په عالم کي ژوند کاوه او په دیره پیمانه دهغوى فكري محصول ليكل او دمذهيي، اخلاقي اوکیسو أو روایاتو ترجمه وه په پل عبارت دامعيدوته لکه داسلامي دوري مدرسي دتعليم و روزني تدريس افادي او استفادې مرکزونه وو، راهبان او دهغوي شاگردان په دیره ارامی اوخاطر جمعی سره په لوستلو أو ليكلو مشغول وو او هر معبد خانته کشابخانه درلوده، په کومو خایوشو کي چي د غرونو په منخ کی پی سمځه کیندله لگ په افغانستان کې بامیان په چین کې توان، هوانګ او لان من همداراز اجانتا گی کتابخاني اكثرا په همداسي سمخو کي وي او ټولو په عموم ول تحريري اثار له همدغه شان سمخو او غرونو څخه کشف کړي دي

له نيکه مرغه په ۱۹۳۰ عيسوي کال کې چې له پروفیسر هاکن د دڅيړنې او سپړنې لپاره باميانو ته لاړو دهغو پلتټنو له مخې چې دنوموړي پروفيسر تر څارنې لاندې پيل شوې د ۳۵ مترى مجسمې په ښکتنۍ شرقي برخه کې مويوه نوې سمڅه وموندله چي وروسته په سمخه ونومولشوه او به هغي سمڅه کي ديوي پخوانی کنایخاتی شواهد خرکند او شاره شول پدي سمڅه کې چې پکې دپخوانی پودايي ورقي دسنسگربت به ژبه او رسم الخط کشف شوي دباميانو يوه پخوانی سمخه وه چی به دير احتمال له اسلام ته دمخه په ۴ او ۵ زبږدي پیړی کي دخینو گانو په راتریدلو دا سمخه ورانه شوي وه او دخيني طبيعي عواملو په وجه يې خوله بنده شوي وه او تر ۱۹۳۰ کاله پوری په همدي حال پاتې وه خو چي فرانسوي بلاوی ورته ورسید اودایي کشف کره او کشف کرای شوي خیزونه یی دکابل موزیم ته منتقل شول او هلته دبامیان به ځانګړې خونه کې ځای پر ځای کړای شول. په ياد مې دي چې ددې سمڅې په منځ کې مو يوه استوپه وکتله چې داطراف دیوالوتو یې رنگه تصويروته درلودل او دبودا دزیپیدلو دمجلس خرگنذونه پی كوله دهمدې استوېې دکتابخاني ټوټه ټوټه پانې ځوړې وړي پرتي وي چی دیاران داویو او رطوبت په وجې سره نښتی وي چې سره بيلول يي ستونزمن او شکمن کار و داپاني دکاغذ ته وي بلكي بو یر نازك نباتي پوستکی وا چي له خانبائع کاغذ څخه یی ضخامت ډير نه و واو دوخت دتيريدو په وجه ډیر ژر ماتیده مطلب داچې ترشنده شوي وه کله چي به يي له يوي برخي سره تماس وشو تو تول به له منخه لار دی ناز که او تر خنده بانو دپورته گولو له پاره دساعت جون ولو ویر نازك وسایل پکار و، ډير زحمت په تیرولو مو وکړای شول چې داوبو دبخار په واسطه يې غتې توتي له خاوري سره له خمکي پورته کرو، چي دخينو عرض أو طول ۱۰/۲۵ سانشی متره دی دافغانستان دشووني او روزني دوزارت په موافقه يي خيني نوتي مطالعي به خاطر پاريس ته واسئول شوې چي بيا وروسته دوپاره دکابل موتیم ته راورل شوي او يو تن فرانسوي لرغون پوه موسيو سيلون لوی پدې برخه کې مطالعات ترسره کړي چې لنديز يې دلنه وړاندي کيږي دگوم کتاب پاتي او توتي چي په لاس را غلي دي عموما په نسگربت ژبه او رسم الخط گبل شوی دی او هفي رسم الخط دسبك أوشيوي له نظره په دري برخو وسی شو.

ا کوشاناروش ۲ دگوناروش ۳ د مرکزي اسیا روش - الومری وله په ۴ مسیحی پیری، پوري مربوطه أو دويسه وله په ۷_۸ مسيحي پيړۍ پورې مربوطيږي او دريمه ډله دليکدودونو دډولونو نمونې را په یادوی چی دمرگزي اسيا له مختلفو نقاطو خخه لکه په «رختن» او «گوتجه گی بہلگې اوپا ورته نموني ي دکوشاني امپراطورۍ په برخو كي موندل شوي دي درسم الخط مختلف أنواع واضحوي چی دبامیانو په سمخه کي پوه بودایي کتابخانه دایره شوي وه او درسم الخط مختلقي تموني خرگندوي چي علماوو او روحانيونو له مختلفر نقاطو لکه «خشن» ور کوتچه څخه يي ببلگی اويا ورته نموني يي دکوشاني امپراطورۍ په پرخو گي موندل شوي دي درسم الخط مختلف انواع واضحوي چې دیامیان په سمخه كي يوه بوداي کتابخانه جوره شوي وه او درسم الخط مختلفي تموني خرگندوي چي علماو او روحانيوتو له مختلفو نقاطو څخه له گاونديو هیوادونو خخه بامیائوته نگد رانگ درلود. او لکه خنگه چی باهیان د هغو لویر لاژو پرسر واقع وو چي له مركزي اسبا خخه هند ته تللی وي تو طبعا راهبان دافغانستان له شمال او شرق خخه او له سرحداتو نه دباندي دهند او چين له همدي لاري تیریدل أوهلته بي اقامت هم کاوه او داقامت پر مهال یی په مختلفو رسم الخطوئو اثار ليكل توخکه دا دتعجب خای نسدی چی دبامیانو په يوه کتابخاته کي دي په مختلفو رسم الخطونو اثار وموندل شي په هي احال كله چي دموسيو سيلون لوي له نظریی خرکنده شوه پدی کتابخانه کي پخواني اثار د ۳ او ۴ مسیحي پیری اثار دي او نوي د ۷ او ۸ مسیحی پیری اثار موحود دي او داتاریخونه په پامیانو کې دبود ایانو دعروج او اتحطاظ دوري خرگندوي لکه خنگه چې په منون کې دبوربس او ذاتوا کلمه تکرار شوي ده پدي خیره نو موسيوسيلون لوی باوړي دی چي ډيري شليدلې پانې دبودایي دنجات دلوبي لاري مربوطي دي هغه خه چي دبودایي مذهبی ادب په اره وير مهم او ددقت ور دی هغه دیوبودایي كشاب داصلی پارچو وجود دی چي وینایانومیده او دبودایی مذهبي دنجات وړې لارې مربوط و. دچينائي ليدونکي هیوان تسنگ دشهادت په أساس پاوري بو جي ددی طریفی پیروان پبه باهیانو کی اوسیدل، تو داد تعجب خای نه دی چي ددي طريقي د پیروانو مذهبي الار دي دبامیانو په مخه کی پیندا او کشف کړای شي.

د وینایا کتاب پارچی داگویشا، به رم الخط لیکل شوی دی اصلاچي داکتاب پو اخلاقي او مذهبي کتاب شمیرل کیده سانسگرت په متن کي وراد ز او هغه يي بواخي دپوچينائي متن له مخي پیژنده او هغه دنو غشر جلدونو لرونگیو چې دبامیانو به کتابخانه کي يي څو به سانسگرت ليكلي پاني وموندل شوي لکه خنگه چی خبر یو دري کاله وروسته ردبامیانو ترکشف وروسته څو پاني شوري يې په کشمیر کي په پوه سمڅه کي ترلاسه شوي دي پدي کی شک نشته چي به سمخه کی کشف شوي پاني يوه مهمه مفکوره څرګندوي چې په يوه مهمه نقطه کې لکه باميان چې دغره په زړه کې په زرګونو سمخي گیندل شوي دي أو ددنيا لوبي مجمي به غره کي تراشل شوي دي نوخامخا به يي مهمي كتابخاني هم درلودلي چي دافغانستان دمختلفوبرخو راهبان او دگاونديو هیوادونو راهبان هلته دمطـالعې دپاره راتلل او مطالعه به يې كوله دككرد تنگي تنكي "لس مترى مجسمه.

علی احمد کهزاد