حاجی عارف قندهاری

یکی از مؤرخین دورۀ گورگانی حاجي عارف قندهاری است، که وی از مؤرخین نخست دورۀ اکبری بشمار میرود و (تاریخ اکبری )را پیش از همه مؤرخین نگاشت، نام این مؤرخ محمد عارف بود ودر وقتیکه بیرم خان از طرف همایون در قند هار حکمرانی داشت حاجی عارف میر سامان وی بود .محمد عارف باخانان بیرم خان تا دم اخیر همراهی داشت وبعد از قتل وی از گجرات بزیارت حرمین شتافت، وبعد از مراجعت تا(۹۸۵) با مظفر خان تربتی محشور وبسال (۹۸۶) بدر بار اکبر راه یافت و از آنجا به منصب دیوانی پنجاب مقرر گشت.

حاجی عارف ازین وظیفه زود استعفا داد و در حصار تانده بامظفر خان میزیست، وبظن غالب در (۹۸۸) وقتیکه مظفر خان مذکر در حصار تانده محتصن ومقتول گشت مؤرخ ماهم باوی یکجادر گذشت.

محمد قاسم فرشته اورا بنام حاجی محمد قندهار نام می برد ، قایع گجرات وسند و بنگال را بحوالهٔ کتاب وی مینگارد. 

عارف قند هاری درتاریخ دو کتاب دارد، که یکی ازان مطلع و دوم آن مقطع نام دارد و کتاب بنام تاریخ حاجی محمد قندهار یا تاریخ اکبری مشهور است، نسخه های خطی این کتاب نایاب بوده و فقط یک نسخه در کتب خانه رامپور هند موجود است، که در آخر وقایع (۹۸۸) را میآورد، واوراق اول و آخر کتاب هم افتاده است، علاوه برآن نسخه اوراق اولی کتاب در کتاب خانه دارالفنون کیمبرج انگلستان محفوظ بود ، که به مدح جلال الدین اکبر شاه آغاز  میشود ،کتاب اول وقایع  از عهد همایون را در بر دارد دلی کتاب دومین ( مقطع) حاوی وقایع از عهد محمود غزنوی تا عهد جلال الدین اکبر است، که در سال (۹۸۶) تکمیل شده واغلب حوادثی که عارف ناظر آن بوده نگاشته آمده است. 

باینطور حاجی عارف قندهار از نگارنده گان ومؤرخین دور گورگانی های هند است واکین رازی در هفت اقلیم این ابیات را از حاجی عارف نقل میکند :

              صدآرزو ست در دل تنگم گرهزدوست 

               دل نیست د برم گره آروزوی اوست 

             ای بسا توبه که چون توبه دیرینه من 

              خوبرویان بشکستند بیک چشم زدن