تدوین صحاح بوسیلۀ خراسانیان
در نصف دوم قرن دوم هجری علم حدیث در خراسان نضج و تدوین قوی گرفت وکار جمع و نقد و تمییز صحیح از ضعیف و تشریح رجال و جرح و تعدیل
۱خطیب در تاریخ بغداد۸/۳۲۹
۲سمعانی در کتاب الانساب ورق ۳۱۴
۳نزهة الخواطر ۱/۲۳ بحوالت تهذیب التهذیب و الانساب سمعانی و غیره
۴نزهة۱/۳۱ به حوالت تهذیب التهذیب و کشف الظنون و المغنی .
رونق یافت و این امر مهم را که مصدر دوم تشریع اسلامی بود، در تحت قوانین علمی انتقادی در اوردند.
صحیح بخاری:
این کتاب یگانه شهکار علم حدیث و در عالم اسلام اصح کتابها بعد از کتاب الله شمرده شده و اثریک عالم زاهد و متقی و حافظ بزرگ بخاریست که این شهریکی از بلاد معروف خراسان در قرن سوم و چهارم هجری گشت .
امام ابو عبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن برد زبه مشهور به بخاری روز ۱۳ شوال ۹۴هـ۲۱جولای ۸۱۰ م در بخارا بدنیا امد و جدش مغیره با سلام در امد و از موالی اسماعیل جعلی والی بخارا بود.
محمد بخاری در سال ۱۶ عمرش کتب ابن مبارک وکیع دو نفر محدثان پیشین را حفظ کرد و از استادان خراسانی مانند مکی بن ابراهیم بلخی و عبدالله بن عثمان مروی و یحیی بن معین سرخسی و نعیم بن حماد مروی متوفی ۲۲۸ هـ صاحب کتاب الفتن۲ درس خواند. ۳ و بعد زا ان بزیارت کعبه شتافت و در مدینه در مجاورت مرقد نبوی کتاب التاریخ خود نوشت و پس از ان در طلب حدیث به مصر و بغداد رفت و پنج سال در بصره بسر برد و پس از شانزده سال مسافرت علمی بوطن باز گشت.
اما در اخر عمرش به قریه خرتنگ دو فرسخی سمرقند رفت و همدر انجا روز ۳۰ رمضان ۲۵۶هـ۳۱/اگست ۸۷۰ م از جهان رفت ف و صحیح بخاری در سر تاسر عالم اسلام آنقدر مقبول گشت که اگر در بلاد مغرب ، سپاهی را برای لشکر استخدام میکردند به صحیح بخاری از و حلف می گرفتند و بنابرین این لشکر راجیش البخاریه میگفتند.
۱این نام زبان دری است که در لهجۀ بخاری بمعنی کشاورز یا پالیزبان بود(تاریخ بغداد ۲/۱۴ و برد زبه (به فتحه اول وسکون دوم و کسره دال و فتحه با) دین مجوسی داشت، وی مغیره مسلمان بود(ضحی الاسلام ۲/۱۱۰)
۲نسخۀ خطی موزۀ برتانیا ۹۴۴۹
۳مقدمه تیسیر الوصول از ابن دیبع ۱/۷ طبع قاهره ۱۳۴۶هـ
طبع بسیار منقح جامع صحیح از طرف کریل و جونبول در لیدن در شش جلد بسال ۱۹۰۸ م صورت گرفت و بولاق مصر هم انرا در ۱۲۷۹ هـ چاپ کرد، و لیوی پروفنسال نسخه مرسیه تحریر۴۹۲ هـ را زنکو گراف و با ترجمۀ فرانسوی در سنه ۱۹۲۸ م از پاریس نشر کرد و بعد از ان ترجمهای و چاپهای فراوان دارد. و برو کلمان در تاریخ ادب عرب (۳۱۶۷ ببعد) چهل و سه شرح صحیح بخاری راضبط کرده در حالیکه اهلورد در فهرست مخطوطات عربی برلن شصت شرح آنرا ذکر میکند. کذالک جامع صحیح بخاری ۹ جلد مختصروده جلد تهذیب دارد که برخی ازین کتب طبع شده است.
از آثار دیگر امام بخاری:
۲/التاریخ الکبیر در تاریخ و اخبار راویان حدیث (طبع حیدر آباد دکن )
۳/التاریخ الاوسط : مرتب برحسب از منه (نسخۀ خطی بانکی پورهند)
۴/التاریخ الغییر: مخطوط پتنه و بانکی پورهند و طبع اله آباد ۱۳۲۴ هـ و احمد آباد۱۳۲۵ هـ
۵کتاب الضعفاء الصغیر: خطی پتنه هند و طبع آگره ۱۳۲۳ هـ واله آباد ۱۳۲۵ هـ
۶تفسیر القران : خطی اسکوریال ۱۲۵۵ و پاریس
۷کتاب ادب المفرد : طبع استانبول ۱۳۰۹ هـ و آگره ۱۹۰۶ م وقاهره
۸تنویر العینین برفع الیدین فی الصلاة : طبع کلکته۱۲۵۶ هـ ودهلی ۱۲۹۹هـ
۱۰/خیر الکلام فی القراءة خلف الامام : طبع دهلی با ترجمه اردو ۱۲۹۹هـ
۱۱کتاب خلق افعال العباد: طبع هلی ۱۳۰۶ هـ
امام بخاری در سفر های خویش ششصد هزار حدیث فراهم اورد و از ان جمله ۹۰۸۲ حدیث را در جامع صحیح خویش گرفت که اگر مکررات را از ان حذف کنیم فقط ۲۷۶۲ حدیث موصولة السند باقی ماند.
۱بروکلمان۳/۱۶۳ببعد
بهر صورت امام بخاری از اعلم علمای این علم در دنیای اسلام بوده و اولین مرد دانشمند و پارسای خراسانیست که بدین اسلام وعلم حدیث خدمت جاویدان نموده است.
امام مسلم نشاپوری
ابوالحسن مسلم بن حجاج قشیری از مردم نشاپور خراسانست، که در حدود ۲۰۲ هـ ۸۱۷ م درآنجا بدنیا آمد، و در مدارس حدیث خراسان که امامان بزرگ این علم دران سوابق علمی و تدریسی داشتند پرورده شد و حافظ معروف و امام محدثان بود که بحجا زو مصر و شام و عراق در طلب حدیث سفرها کرد و بارها به بغداد آمد، که آخرین آمدنش بدین مرکز ثقافت اسلامی در سنه ۲۵۹ هـ۸۷۳ م بود، و چون به خراسان برگشت بتاریخ ۲۵ رجب ۲۶۱ هـ۶ می ۸۷۵م در نصر آبا دروستای نشاپور از جهان رفت.
کتاب معروف امام مسلم نشاپوری « صحیح مسلم » است که بعد از صحیح بخاری
۱ضحی الاسلام ۲/۱۱۰
کتاب دوم صحاح سته اسلامی و دارای ۱۲ هزار حدیث نبویست که در ۱۵ سال از جمله سه صد هزار حدیث مسموع اوتدوین شده است.
امام مسلم در مقدمۀ این کتاب به تفصیل از اصول علم حدیث بحث رانده و در صحیح خود اکثر احادیث بخاری را از طرق دیگر غیر اسناد امام بخاری اورده است.
صحیح مسلم طبع های زیاد دارد که اقدم آن طبع کلکته ۱۲۶۵ هـ و در بولاق قاهره ۱۲۹۰ هـ و درد دهلی ۱۳۱۹ هـ و در قاهره ۱۳۲۷ هـ در استانبول ۱۳۳۰ هـ بوده و شروح آن بقول اهلورد ۲۷ جلد است که از انجمله ۱۸ شرح آنرا برو کلمان ضبط کرده و ۱۲ جلد مختصرات و تهذیبهای آنرا نشانداده است. ۱
آثار دیگر امام مسلم:
۱/کتاب الکنی و الاسماء در چهرا جزو(خطی ظاهریه دمشق ۸۲ و شهید علی استانبول و پتنه هند ۲۸۹۸)
۲/کتاب المنفردات والوحدان طبع آگره ۱۳۲۳هـ
۳/رجال عروه نسخۀ خطی ظاهریه دمشق .
۴الاقران . ۶/المشایح الثتوری ۷/کتاب المخضرمین.
۸/کتاب اولاد الحصابه
۹/اوهام المحدثین
۱۰الطبقات
۱۱/ افراد الشامیین ۱۲/ التمییز ۱۳ / العلل . ۲
ابوداود سیستانی :
سلیمان بن جارود بن اشعث سجستانی ، که اصلا از سیستان بود و در سنه ۲۰۲ هـ۸۱۷ م بدنیا آمد و بطلب علم در مدارس احادیث خراسان از ائمه بزرگ مانند مشایخ بخاری و مسلم و قتبیه بن سعید بغلانی و غیره سماع نمود، و امام محدثان عصر گردید.
۱بروکلمان۳/۱۷۹ ببعد
۲بروکلمان ۳/۱۸۵ و الاعلام ۸/۱۱۸
امام ابو داود از خراسان به ممالک عربی سفر ها کرد و بارها به بغداد درفت که آخرین بار درسنه ۲۷۲هـ۸۸۵ م درانجا بود، و خلیفه الموفق ازو خواهش کرد تا در بصره مقام کند. چون دران شهر سکونت نمود روز ۱۶ شوال ۲۷۵ هـ ۲۲ فروری ۸۸۹ م همدرانجا وفات یافت.
کتاب معروف او در حدیث السنن و یکی از ستۀ صحیحه است که دران از ینجا صد هزار حدیث فقط ۴۸۰۰ حدیث را که در فقه و تشریع بکار آید انتخاب نموده و احادیث مربوط اخلاق و زهد و امثال آرا نیاورده و از راویان هم آنهایی را برگزیده که اهل علم بردفع و انکار و روایات ایشان اجماع ندارند. ۱
ابوداود زهد و توقا و پارسایی مشهور بود، بقول خطابی کسی در علم دین بهتر از کتابی ننتوشته و خود راو میگفت : که در سنن من حدیثی را نیاورده ام که مردم بر ترک آن اجماع کرده باشند. ۲
آثار او عبارتست از :
۱/السنن طبع قاهره ۱۲۸۰ هـ و لکهنو ۱۸۴۰ م و دهلی ۱۲۷۱ م و حیدر آباد دکن ۱۳۲۱هـ که بروکلمان بازده شرح با اخصتار انرا ذکر کرده است.
۲/مراسیل ابی داود : طبع قاهره ۱۳۱۰ هـ
۳/سوالات ابو عبید آجری : خطی پاریس و کوپریلی استانبول
۴/مسائل الامام احمد: نسخۀ خطی کوپریلی ۲۹۲ و دمشق ۳۳۴
۵/تسمیة الاخوه: خطی ظاهریه دمشق
۶کتاب التنزیل فی الرسم : نسخۀ خطی فاس ۲۲۹
۷ کتاب البعث و النشور: خطی مکتبۀ عمومی دمشق ۲۱/۲۳۷
ابو عیسی ترمذی
دیگر از ائمه خراسان که کتاب الجامع او از جمله صحاح سته شمرده شده،
۱بروگلمان ۳/۱۸۵
۲مقدمة تیسیر الوصول ۱/۹
۳بروکلمان ۳/۱۸۸ و الاعلام ۳/۱۸۲
ابو عیسی محمد بن عیسی ترمذیست که در قریه بوج مربوط ترمذ کنار شمالی جیحون در سنه ۲۰۰ هـ۸۱۵ م بدنیا آمد و از امام بغلانی و بخاری در خراسان علم حدیث فرا گرفت، و به عراق و حجاز رفت . و چون بوطن خود پس آمد در اخر عمر نابینا گردید، و روز دو شنبه ۱۲ رجب ۲۷۹ هـ اول نومبر ۸۹۲ م در ترمذ از جهان رفت.
گویند : امام ترمذی کتاب جامع صحیح خود رابر علمای حجاز و عراق و خراسان عرضه داشت که تمام ایشان آنرا پسندیدند و از کتبی است که فوائد ان فراوان و تکرار دران کمتر است. ۲
آثار دیگر او:
۲/شمائل الترمذی طبع کلکته ۱۲۶۲ هـ و ملتان ۱۲۸۲ هـ ولکهنو ۱۲۸۸هـ و بولاق مصر ۱۲۸۰ هـ و غیره این کتاب شروح فروان دارد.
۳/تسمیة اصحاب رسول الله.
۴/نواد الاصول: خطی برلین
۵/التاریخ .
۶/العلل ۳
احمد بن علی نسائی :
ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شعیب که در نساء خراسان در سنه ۲۱۵هـ۸۳۰ م
۱بروکلمان ۳/۱۸۹
۲/مقدمه تیسیر الوصول ۱/۹
۳/الاعلام ۷/۲۱۳ و وبرو کلمان ۱۹۲ ببعد
بدنیا آمد. و از قتبیه بغلانی و ابو داود سجستانی و دیگر اساتید مدارس خراسا درس حدیث گرفت و شاگردان فراوان از و حدیث را خواندند. به مذهب شافعی بود، و در ممالک عربی سفر ها کرد تا سنه ۳۰۲ هـ۹۱۴ م در مصر ماند و از انجا به دمشق شد چون از بیان فضائل حضرت معاویه خاموشی گزید اورا در جامع بزدند و از انجا بیمار بر آمد چون به رمله رسید روز ۱۳ صفر ۳۰۳ هـ۱۹ / اگست ۹۱۵ م وفات یافت، و در مکه مدفون گشت.
مردم از و خواستنند که صحاح آنرا جداگانه فراهم اورد بنابرین المجتبی را بحذف احادیث ضعیفه که اسناد آن علیل بود نوشت . طیع دهلی ۱۸۵۰ م و جونپور ۱۸۴۷ م وغیره.
آثار دیگرش:
۳/کتاب الضعفاء و ال المتروکین طبع اگره ۱۳۲۳ هـ واله آباد ۱۳۲۵ هـ
۴/کتاب الکنی و الاسامی .
۵/کتاب التمییز
۶/کتاب الجرح و التعدیل.
۱بروکلمان ۳/۱۹۶
۲حدیث صحیح آنست که بنقل عدول ثقات تام الضبط از ابتدا تا انتها منقول باشد ولی حسن انست که نوعی از قصور و نقصان دریکی از صفات آن باشد و کثرت طرق و شعب جبر آنرا نکرده باشد ضعف فقط در ضبط رواتست.
۳مقدمه تیسیر الوصول ۱/۱۰
۷/خصائص علی.
۸/مسند علی
۹/مسند مالک .۱
علمای دیگر :
علاوه برین ائمه بزرگ خراسانی که هر یکی از د تشکیل علوم اسلامی و تحکیم ثقافت و حرکت فکری دستی داشته اند بسا علمای دیگر هم از همین ناحیت در خراسان کار میکردند و یا در مدارس علم و فکر پرورده می شدند که ذکر همۀ ایشان به درازا خواهد کشید و
کافیست که درینجانام برخی از انها برده شود:
ابوبکر احمد نسابی خراسانی از تلامیذ امام احمد حنبل و محمد بن سلام جمحی است (متوفی ۲۷۹ هـ۸۹۳م) که التاریخ الکبیر از آثار اوست ، و ابو القاسم عبدالله بن محمد از اخلاف مرزبان بغوی (۲۱۰/۳۱۰هـ) صاحب معجم الصحابه و تاریخ وفات شیوخ بغوی و حکاتست. ابو عبدالله محمد بن نصر مروی (۲۰۴/۲۹۴هـ) متوفی در سمرقندو حمد بن زید سیستانی (۹۸/۱۷۹هـ) حافظ بزرگ حدیث که نابینا بود و چهار هزار حدیث یاد داشت و در صحاح سته از وروایتهاست. ۱ و عبدلله بن عثمان مروز ی(۱۴۵/۲۲۱هـ) حافظ و محدث ثقه و گردنده در خراسان و قاضی جوزجان و ابراهمی بن یعقوب جوزجانی یکی از ثقات محدثان (متوفی در دمشق ۲۵۹هـ۸۷۲م) مولف کتاب الجرح و التعدیل و العفاء و المترجم ۲ از علمای حدیث اواخر همین دوره شمرده می شوند از خراسان و اطراف ان نشئت کرده اند.