مرقد سیدیحیی بن زید در جوزجان شمال افغانستان
در شماره ( ۲۸۳ ) فروردین ماه ۱۳۵۱ مجلۀ وزین یغما شرحی در بارۀ مرقدیکه درسه کیلومتری گنبد قابوس بنام یحیی بن زید منسوبست بقلم آقای رحمة الله نجاتی نشر یافته، که در آن یک اشتباه قدیم تکرار شده و بعید از واقعیت تاریخی است.
چون مجلۀ شریف یغما یک نشریۀ تحقیقی ووزین است بهتر است این موضوع در آن مبهم نماند و باعث اشتباه دیگران نشود.
نویسنده محترم مضمون دو نام تاریخی قدیم جوزجان را خلط کرده اند. جرجان همین گرگان کنونی شمال ایران است که از قدیم شهرت دارد و عربها گرگان را معرب ساخته جرجان نوشته اند ولی هیچگاه به واو ( جوزجان ) نبوده و منسوب بدان همواره جرجانی است.
اما جوزجان اکنون هم بدین نام در شمال افغانستان افتاده که در غرب بلخ واقع است و نام اصلی آن گوزگان و گوز گانان بوده که شکل معرب آن جوزجان و منسوب بدان جوزجانی است ناصر خسرو دربارۀ محمود زاولی گوید:
کجاست آنکه فریغونیان زهیبت او
ز دست خویش بدادند گوزگانآنرا
چون فرق جوزجان با جرجان براهل علم پوشیده نیست بیش ازین در آن بارۀنمی نویسم.
در حدود ۱۲۰ ق نفوذ داعیان آل عباس برخلاف سلطه امویان در خراسان پهن شده بود بنابرین امام یحیی بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب بعد از آنکه پدرش زید به دست امویان کشته شد خود وی به خراسان پناه آورد و نزد جدش بن عمرو ۱۲۵ ق به نصر بن سیار حکمران خراسان خبر دادند که یحیی بن زید در منزل خویش در بلخ پنهان گردیده است نصر به عقیل بن معقل عجلی حاکم بلخ امر داد تا یحیی را گرفتار کند عقیل در بلخ حریش را ششصد تازیانه زد ولی سراغ یحیی را نداد چون قریش بن حریش از هلاک پدر ترسید اما یحیی را با یاران او بدست عقیل داد و نصر سیار اورا در کهندژ مرو محبوس نمود اما چون از دربار ولید امر رهایی او رسید نصر بن سیار او را دو هزار درهم و دواشتر بخشید ( بقول الیعقوبی یحیی از زندان گریخت ) و از بلخ به سرخس و بیهقی آمد و با هفتاد نفر همراهان خود با عمرو بن زراره عامل نیشاپور که ده هزار لشکر داشت مقابل شد اما خراسانیان جنگ نکرده و لشکر عمرو شکست خورد و خود وی کشته شد و امام یحیی روی بهرات و سرخس و بادغیس آورد چون درین وقت از طرف نصر بن سیار سر لشکر سلم بن احوز هلالی به تعقیب یحیی گماشته شده بود او را با همراهانش در جوزجان یافت و با ایشان در اویخت و درین جنگ سید یحیی در روستایی ارغوی ( اکنون قراغوی ) جوزجان بدست سوره بن محمد کنذی کشته شد ( ماه شعبان ۱۲۵ ق ) (۱) جایی که مدفن سید یحیی است به فاصله یکنیم کیلومتر در مشرق شهر کنونی سرپل ( در شمال افغانستان بین بلخ و میمنه ) واقع است و آنرا اکنون ( امام خورد ) هم گویند سبک تعمیر بنای این مرقد از عصر سلجوقیان بنظر می آید و نوشته هایی هم بخط گلدار تزئینی کوفی همین عصر دارد که درگچ برجسته نقش کرده اند نام این مقتل و مدفن یحیی در مروج الذهب مسعودی ( ۶ ر ۶ ) ارعونه و در دائرة المعارف اسلام ( ۴ / ۱۲۱۵ ) ارغوه چاپ شده و این همه تحریفات کلمۀ ارعوی خواهد بود که سرزمین جوزجان بوجود این مرقد سید یحیی شهرتی داشت، دعبل بن علی در قصیده رثای ائمه آل علی به آن اشارت نموده و گوید:
قبور بکوفان و اخری بطیبة
و اخری بفخ مالها صلوات
و آخری بارض الجوزجان محلها
و قبر بباخمری لدی القربات (۱)
کتابۀ عربی این مدفن شریف تا جائیکه خوانده شده چنین است:
« بسم الله الرحمن الرحیم هذا قبرالسید یحیی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضوان الله علیۀ قتل بارغوی یوم الجمعة شهر شعبان سئه خمس و عشرین و مائه قتله سلم بن احوفی ولایة نصربن سیار فی ایام لولید بن یزید لعنهم الله.
مماجرا علی یدی ابی حمزه احمد بن محمد غفرالله له ولوالدیه هذه القبه ابو عبدالله محمد بن شاذان الفارسی ( القادسی ) الهم .... و محمد و علی اغفرله ولوالدیه . برحمتک یا ارحم الراحمین.
مماعمل ابو نصر محمد بن احمد البنا الترمذی غفرالله له ولوالدیه .
بریک جبهۀ زیرین رواق چنین نبشته اند: « مما امربینا هذه القبه الشیخ الجلیل ابو عبدالله محمد بن شاذان الفارسی حشره الله مع و محمد اهل بیته » از تمام نوشته های باقی مانده چنین پدید می آید که بامر محمد بن شاذان لفارسی ابو حمزه احمد بن محمد ابن بنارابوسیلۀ معمار ابونصر محمد بن احمد بناً ترمذی ساخته است و از ادعیه مکتوبه و لعن بر قاتلان و گماشتگان بنی امیه پیداست که نویسنده و بنا کنندۀ این بقعۀ شریفه از شیعان اهل بیت بوده اند.
ابن محمد بن شاذان فارسی شناخته نشد ولی بقول ابن خلکان یکنفر علی بن شاذان در عصر سلجوقیان معتمد علیه شهر بلخ بود که وزیر معروف حسن بن علی نظام الملک طوسی ( ۴۸ – ۴۸۵ ق ) در اوایل نشو و نمای خود در خدمت او کتابت کردی. (۲)
اگر ابن علی حکمران بلخ با محمد بانی آن ینا برادر و پدر ایشان ( شاذان ) فردی واحد و مشترک باشد پس ایام زندگانی این برادران را در حدود ۴۳۰ ق پنداشته میتوانیم و این بناهم از همین عصر خواهد بود. ولی این هم قرینه وحجت خارجی دیگری می خواهد.
با این شرحیکه داده شد بنای مدفن سید یحیی در جوزجان شمال افغانستان است نه در سه کیلومتری گنبد قابوس گرگان .
شاید این جای که بشهادت کاشی های مکشوفه در حدود ۶۰۲ تا ۶۱۲ ق بنا شده . در یکی از سفر های سید یحیی مقرش بوده و نام وی بر آن باقی مانده باشد که مردم آنرا مرقدش پنداشه اند. بنای حاضر ( عکس صفحه ۳۲ مجله یغما ) را متأخرین بر آن ساخته اند.
مخفی نماند که ا.د.هـ بیوار یکی از محققان انگلستان در اگست ۱۹۶۴ به افغانستان آمده و در جوزجان مناظر مختلف این مدفن و کتابه های آنرا عکس برداری کرده و با مقالتی در بولیتن مکتب تحقیقات شرقی و افریقایی پوهنتون لندن ( سال ۱۹۶۶ م ) نشر کرده است و خود نویسنده این سطور نیز این بنارا دیده و کتابه های کوفی آنرا خوانده است.