خراج خراسان و متعلقات آن در کشور خلفاء

مملکت اسلامی در عصر هارون و مامون خلفاء عباسی به نهایت اتساع خود رسیده بود، که ۲۷ ولایت شرقی و غربی به تعداد نفوس دو صد تا دونیم صد ملیون داشت.۱

و از جمله اقالیم شرقی آن : مکران  طوران بیابان خراسان سیستان نفس خراسان   و سند مورد بحث و مطالعۀ مادرین سطور است، که این سرزمین در مقابل فتوح عرب، مقدرات مشترکی داشته است، وطوریکه ابن حوقل اشاره میکند: در خراسان سرزمین هائی بوده، که مالیات انرا در سالی به یکبار گرفتندی ، و نیز از برخی اراضی مانند هرات به دوبار مالیه گرفته شدی. ۲

تاجاییکه از اوراق تاریخ بر می آید: دولت عباسی از سرزمین های خراسان ولواحق آن عایدات ذیل را از موارد مالی سابق الذکر داشته است: 

بقول جهشیاری و ابن خلدون :

ابو عبدالله محمد بن عبدوس جهشیاری (حدود ۳۳۱ هـ۹۲۴م) گوید که در عصر هارون الرشید، عمر بن مطرب کاتب تقدیر (احصائیه ) لایحۀ عاتدات بیت المال را ساخت و آنرا به یحیی بن خالد بر مکی تقدیم داشت. ۳

درین احصائیه عوائد تمام ولایات ممکلت عباسی ثبت است، و اما انچه بسر زمین خراسان و موارد بحث ما تعلق دارد می آوریم :

۱تاریخ تمدن اسلامی ۱/۸۳

۲۰صورة الوزارء و الکتاب ۲۸۱ ببعد

۱/خراسان :

۲۸،۰۰۰،۰۰۰     درهم نقد

۲،۰۰۰                من قطعات نقره

۴،۰۰۰                    ستور

۱,۰۰۰۰۰                غلام

۲۷،۰۰۰                جامه لباس 

۳۰،۰۰۰        رطب هلیله

۲/سیستان :

۴،۶۰۰۰،۰۰۰               درهم نقد (بقول یعقوبی در البلدان ده ملیون درهم)

۳۰۰      جامه لباس

۲۰،۰۰۰                رطل فانیذ(شکر سپید)

۳/مکران :

۴۰۰۰،۰۰۰      درهم نقد

۴سندو محلقات آن :

۱۲،۵۰۰۰،۰۰۰      درهم نقد

 ۳                          فیل

۶۰۰،۰۰۰                جاکه و فوطه

۱۵۰                           من عود هندی 

۱۰۰۰                  زوج پایزار

این احصائیه را ابن خلدون نیز در مقدمۀ معروف خود نقل نماید، که ب تصریح جهشیاری به عصر خلافت هارون و ایام  اوج عباسیان در حدود ۱۹۰ هـ ۸۰۵ م تعلق دارد ، ولی ما دراینجا تنها قول را مدار تحقیق قرار نمیدهیم و بکتب دیگر هم رجوع میکنم :

بقول قدامه بن جعفر:

وی کاتب بغدادی متوفی ۳۳۷هـ ۹۴۸م است ، که در دربار عباسی منزلتی رفیع داشت و از روی اسناد رسمی ، کتاب الخراج خود را در حدود ۳۱۶ هـ ۹۲۸ م نوشت و دران مالیات حدود ۲۲۵ هـ ۸۳۹ م خزانۀ عباسی را در حالت صلح شرح داد: 

از خراسان ۳۷،۰۰۰،۰۰۰         درهم

از سیستان ۱،۰۰۰،۰۰۰              درهم

از مکران ۱،۰۰۰،۰۰۰ درهم 

بقول تاریخ سیستان:

مولف نا معلوم تاریخ سیستان (تالیف بعد از ۴۴۵ هـ ۱۰۵۳م) عمل سیستان و خراسان را بقرار صلح در زمان قدیم چنین می نویسد:

از کورتهای سیستان : بست  رخد کابل زابل   نوزاد زمیندار اسفزار و خجستان : یک ملیون درهم 

اما تمام خراج سیستان (۵،۳۹۷،۰۰۰ ) درهم است بشرح ذیل :

۵،۳۱۲،۰۰۰ رهم انواع خراج

۸۵،۰۰۰ درهم بابت خالصه و جزیه

و همین مولف عمل تمام خراسان را تا غایت حد اسلام بروزگار عبدالله بن طاهر در حدود ۲۱۱ هـ ۸۲۶ سی و هشت ملیون درهم مینوسد.۲

ابن خرداذبه:

قول دیگر از عبدالله ابن خرذابه در حدود هـ ۸۴۶م است  ۲۳۲ که از روی اسناد رسمی احصائیه عائدات مالی را فراهم اورده و گوید: که سازمان اداری و مالی در بار خلافت همان بود، که قبل از اسلام در خراسان رواج داشت، و در امد مالی سرزمین های شرقی خلافت عباسی چنین بود به حساب درهم :

سیستان(۶،۷۷۷۶،۰۰۰ 

۱کتاب الخراج ۲۴۹ ببعد طبع لیدن.

۲تاریخ سیستان ۲۶و ۳۰

رخج و زابل و زمینداور تا تخارستان (۹۴۷،۰۰۰)

سرخس              (۳۰۷،۴۴۰)

مروشاهجان             (۱،۱۴۷،۰۰۰۰)

مرورود                       (۴۲۰،۴۰۰)

بادغیس                (۴۴۰،۰۰۰۰)

هرات و اسفزار و گنج رستاق ( ۱،۱۵۹،۰۰۰)

پوشنگ غرب هرات (۵۵۹،۳۵۰۹

لمالقان بین مرورود و بلخ (۲۱،۴۰۰)

غرجستان میان هرات و مرورود غزنه (۱۰۰،۰۰۰) و دو هزار گوسپند.

نواح تخارستان بین بلخ و جیحون   زم (۱۰۶،۰۰۰)

فاریاب (۵۵،۰۰۰) (در طبری ۵/۵۰۹ هفتاد هزار درهم )

قبر وغن (قته غن ؟) (۴،۰۰۰)

گوزگانان (۱۵۴،۰۰۰)

ترمذ (۲،۰۰۰)

برمخان و بنجار (شاید بنجهیر پنجشیر ) (۲۰۶؛۵۰۰)

مند جان (۲،۰۰۰)

خلم (۱۲،۳۰۰)

روب و سمنگان (۱۲،۶۰۰)

ریوشاران (۱۰،۰۰۰) (ربوشاران ؟)

بامیان (۵،۰۰۰)

کابل (۲،۰۰۰،۵۰۰۰) و دو هزار کنیز غزی بقیمت ششصد هزار درهم .

مکران ( ۱،۰۰۰،۰۰۰)

شغنان (۴۰،۰۰۰)

یمگان (۳،۵۰۰)

وخان (۲۰،۰۰۰)

کران (۴،۰۰۰)

کست (اخست و فرنگ ) (۱۰،۰۰۰)

اخرون ؟ (۳۲،۰۰۰)

بقول همین مولف ف مجموع مالیات خراسان در حدود سنه ۲۱۵ هـ ۸۲۶م هنگام سلطۀ طاهریان چنین بود:

۴۴،۸۴۶،۰۰۰ درهم نقد

۱۳               اسپ سواری

۲،۰۰۰           گوسپند

۲،۰۰۰                 غلام غزی بقیمت ششصد هزار درهم

۱،۱۸۷                         جامۀ کرباس

۱،۳۰۰ تخته اهن ۲

درین وقت خراسان پنجا ناحیت مالی داشت، و طاهریان مالیات انرا قرار فوق در بار خلافت دادندی .۳

البشاری مقدسی :

شمس الدین محمد بن احمد مقدسی معروف به البشاری مورخ و جغرافیا نگار  و جهانگرد مشهور که در عصر نوح بن منصئر سامانی (۳۷۵هـ ۹۸۵م) کشور اسلامی خلفاء عباسی را دیدن کرده ، وضع مالی بعد از دورۀ عروج عباسیان یعنی زمان پیدایش دولتهای خراسانی را مینوسید اگر چه این احصائیه بزمان بعد از مبحث ما (یعنی جلد دیگر کتاب) تعلق میگیرد، ولی برای بدست آوردن یک 

۱المسالک و الممالک ابن خرداذبه ۳۵ ببعد تاریخ تمدن ایران ساسانی ۳۰۰ ببعد 

۲ابن خرداذبه ۳۹

۳تاریخ تمدن اسلامی ۲/۶۲

حد وسط و مقایسۀ اوضاع مفید است وی گوید:

«اقالیم خراسان در دست آل سامان است و بایشان خراج دهند مگر امیران سیستان  خوارزم  غرج الشار و جوزجان و بست و غزنین و ختل هدایا فرستند.

سیستان در تصرف آل لیث و غرج در دست شار،

و جوزجان  در تصرف آل فریغون ، و غزنین  بست در دست 

اتراک (اسلاف سبکتگین ) است از فی نفر غلام هشتاد تا صد درهم و از کنیزان تورکی ۲۰ تا ۳۰ درهم، و از اشتر دودرهم ، و از قماش بکدر و از نقرۀ قالین یکدرهم تا نیم هم مالیات اخذ میشود»۱

از اعداد ذیل که البشاری مقدسی داده ، تفاوت مالیات ودرامد دورۀ یکصد سال بعد از ابن خرداذ به ظاهر است :

خراج اصل خراسان (۹۳۰، ۸۰۰، ۴۴) درهم نقد و بست هزار ستور و گوسپند و یکهزار و دوازده نفر غلام ، و ۱۳۰۰ قطعه البسه و تختۀ آهن .

و خان            (۴۰،۰۰۰)

نشاپور            (۶۰۰، ۱۰۸،۱) درهم ( سه خزانۀ مربوط آن ۸۴۷، ۶۲۴، درهم و مقاطعۀ معادن آن ( ۷۲۰،۷۵۸) درهم 

سیستان (۹۴۷،۰۰۰)

غزنه (۱،۵۰۰،۰۰۰)

کابلستان     (۱،۵۰۰،۰۰۰)

بلخ             (۱۹۳،۳۰۰)

خلم               (۱۲،۰۰۰۰۰۰۰

تخارستان و بامیان (۱۵۶،۴۳۲)

۱احن التقاسیم ۳۳۷ ببعد

جوزجان           (۲۲۰،۴۰۰)

مرورود        (۱،۰۰۰،۲۳۷)

مروشاهجان (۱،۱۳۲،۱۸۴)

هرات و نواحی ان (۱،۹۳۵،۴۲۱)

قهستان          (۹۸۷،۸۸۰)

سرخس  (۹۰،۰۰۰) درهم (بقول یعقوبی در البلدان : یک ملیون درهم )

خوارزم          (۴۲،۱۲۰)۱

مکران             (۱،۰۰۰،۰۰۰)۲

اکنون ما تملم این احصائیه های فراهم آوردۀ پنج نفر مورخ را در یک صفحه ترتیب داده ونتائج حسابی را از ان می گیریم :

۱احسن التقاسیم ۳۴۰

۲همین کتاب ۴۸۵

مجموعۀ کل مالیات خراسان و لواحق آن 

۱/بقول جهشیاری و ابن خلدون                 نقد ۴۴،۵۰۰۰،۰۰۰ درهم

در حدود ۱۹۰ هـ  ۸۰۵ م                      جنس ۵۰۰،۰۰۰     درهم تخمینا

                                                    جمله ۴۵ ملیون درهم 

 ۲/بقول تاریخ سیستان                             خراسان ۳۸،۰۰۰،۰۰۰ درهم  

                                                      سیستان ۵،۳۹۷،۰۰۰           درهم

در حدود۲۰۰هـ۸۱۵م                              کورتهاء سیستان یک ملیون تخمینا 

                                                        جمله ۴۴ ملیون درهم

۳/بقول قدامه بن جعفر 

در حدود ۲۲۵ هـ                          ۳۹،۰۰۰،۰۰۰      درهم

۸۳۹      م                               

۴ ابن خرداذبه                     نقد۴۴،۸۴۶،۰۰۰ درهم

 در حدود۲۰۰تا۲۳۲هـ             جنس۲۰۰،۰۰۰ درهم تخمینا 

۸۴۶م                                جمله ۴۵ ملیون درهم

۵/البشاری مقدسی             نقد۴۴،۸۰۰،۹۳۰ درهم 

در حدود ۳۰۰  هـ              جنس ۲۰۰،۰۰۰ درهم تخمینا 

۹۱۲م                           جمله ۴۵ ملیون درهم

باین تفصیل گویا کلبۀ درامد مالی خراسان و ملحقات آن به خزانۀ عباسیان در حدود ۴۵ ملیون درهم (=تخمینا ۲۲۵ملیون افغانی ) بود.