خط سیر اسکندر درافغانستان

یکی از مسایلی که دانشمندان و جهانگردان غرب از نظر تاریخ قدیم و جغرافیای افغانستان بدان دلچسپی زیادی دارند؛ تعین خط سیراسکندر مقدونی است. حاجت به تذکر ندارد که فتوحات سردار مقدونی باب مراودات را میان شرق وغرب بازکرد. این حقیقت همانطور که برای سائر نقاط شرقی آسیا صدق میکند، برای کشورکهستانی ما بیشترصدق دارد؛ زیرا کشور آریانای قدیم و افغانستان حالیه دور افتاده ترین نقاطی بود که دراثر فتوحات اسکندر مقدونی و استقراریونانی ها در اینجا بار اول ارتباط مستقیم با کشورهای ساحلی بحر الروم و دریار مغرب زمین پیدا کرد.

اسکندربه سرعت برق مقاومت دارپوش سوم هخامنشی ایران را درهم شکسته و دربهار سال ۳۳۰ ق م بسرحدات موجوده افغانستان به نقاط غربی ولایت اری یا آریا یا هرات رسید. حکمران این وقت این ولایت (ستی برزن) که به تنهائی مقاومت نمیتوانست از اسکندر استقبال کرد و سردار مقدونی او را کماکان بحیث حکمران ولایت گذاشت و خود متوجه باختران شد؛ تا فوری بسوی حکمران آن ولایت را که اعلان پادشاهی نموده بود از بین بردارد.

شبهۀ ئی نیست که اولین حصۀ خط سیر اسکندر در افغانستان از حوزۀ هر رود بطرف شرق رخ بطرف شهر بلخ (بکتر) بود و درین سمت فاصله ئی راهم طی کرد که ناگهان خبرجنبش (ستی برزن) او را مجبور به مراجعت کرد.

درین وقت مرکز ولایت اری شهری (ارته کوافا) بود که محل آنرا درجایگاه ارگ موجوده هرات یا قلعه اختیارالدین قرار میدهند.حکمران هرات مشاور نظامی اسکندر و دسته سالخوی یونانی را بقتل رسانیده و شهررا استحکام بخشیده بود که اسکندرمراجعمت کرد و بعد از جنگ های شدید میان طرفین (شهر ارته کوانا) فتح شد و اسکندر که از جنبش اهالی هری پرحذرشده بود؛ مجبور شد که اولین قلعه نظامی خود را درخاک افغانستان بناء کند که بنام اسکندریه آریا شهرت پیداکرد.

اسکندربعد ازین واقعه از حرکت بطرف بلخ منصرف شد و بطرف جنوب خط حرکت خود را تغیر داد و داخل ولایت زرانگایا یا درانجیانا یا ساکستانا یا سیستان بشد و بطرف شهر(پرو نتاز یا) پیشرفت.موقعیت این شهر را در (پشاوران) تعیین میکنند که خرابه های آن در مجاورت شمال هامون یا دریاچه سیستان به فاصله تقریبأ(۱۸۰) میلی جنوب هرات قرار دارد. جایگاه اسکندریه دوم یا اسکندریه پرونتازیا را درهمین پشاوران قرار میدهند.

اسکندر ازولایت درانجیانا و حوالی هامون که درین وقت آباد وپرجمعیت بود انحنای هیرمند را گذاشته و بصورت مستقیم به حوزۀ ارغنداب وارد ایالت

اراکوزی شد. این ولایت امروز بنام ولایت قندهار یاد میشود و قندهار جدید ترین شهری است که به امراحمدشاه درانی موسس سلاله سدوزائی بنا گردیده است. در حصص غربی شهر موجودۀ قندهار (به فاصله پنج کیلومتر از مرکز شهر) خرابه هائی افتاده که بنام شهر کهنه قندهار یاد میشود.

همین سرکی که امروز از کنار ارغنداب از حاشیۀ کوکران میگذرد از قدیم ترین راه کاروان رو قدیم نمایندگی میکند و کتیبه آشوکا پادشاه خاندان موریا (اواسط قرن دوم ق م) ثابت می سازد که این شهرمعاصرموریاهای هندی و به اکثر احتمال درزمان عبوراسکندرآباد بود و اسکندر در آنجا سومین اسکندریه خود را به نام اسکندریه اراکوزی بنا کرد. (۳۲۹ ق م)

خط سیراسکندررا ازسکندریه اراکوزی(شهر کهنه قندهار) تا غزنی نزدیکتر از پای کوههائی که بطرف شمال سرک موجوده واقع است میتوان تعین کرد. ازروی عکاسی هوائی که باستان شناسان ایطالوی معتقدند که درحوالی غزنی موجوده هم شهر یونانی بوده و مرکزیت جغرافیائی غزنی نظریه ئی را تائید میکند.

ازغزنی به بعد خط سیراسکندر بازاز مناطق نزدیک به کوهها از وردک و میدان و ازپای کوههای پای پغمان به حوزۀ کاپیسا وارد گردیده است و اینجا باز در نزدیکی سرای خواجه فعلی خرابه هائی داریم که بنام (سارسکندری) یا (حصار سکندری) مشهور است. اسکندر درزمستان سال ۳۲۸ ق م در کتارآبهای مشترک رودخانه های پنجشیر و شتل و سالنگ و غوربند رسیده وبرج عبدالله در شمال بگرام محل توقف موقتی اسکندررا نشان میدهد. در سواحل راست آبهای مشترک رودخانه درپروان قدیم یا جبل السراج فعلی چهارمین یا پنجمین اسکندریه ئی که اسکندر در خاک های افغانستان بنا کرده است قرار دارد میتوانیم درین عبارت از اسکندریه قفقاز یا اسکندریه پاروپایزاد می باشد.

حرکت اسکندرازین قلعه پای هندوکش در بهار سال ۳۲۷ ق م از راه دره پنجشیر و کوتل خاواک صورت گرفته و اولین نقطه سرراه او در صفحات شمال هندوکش اندراب است که درماخذ یونانی به نام (دراپاسکا) یاد گردیده است. از اینجا به بعدحرکت اسکندرتا شهربکتر بصورت دقیق معلوم نیست. راه ایبک و تاشقرغان کهستانی و راه امتداد رود قندوز جلگه ئی است اسکندر از بلخ هم بطرف شمال آمو دریا وهم بطرف غرب بلخ تا حوزه مرغاب رفته است و بقایای اسکندریه مارجیان در بالا مرغاب گواه این نظریه است. مراجعت اسکندر از بلخ به اسکندریه پروان غالبأ از راه دره (کوشان) که به سیاه گرد غوربند متهی میشود صورت گرفته.

خط سیر او از اسکندریه قفقاز بطرف شرق علی العموم از ریزه کهستان، نجراو، تگاو، لغمان، حصص سفلی دره کنر گذشته و از نزدیکی های اسمار فعلی به دره سوات داخل شده و تا کنار ورد سند، (اندوس) پیش رفته است و درین مختصر بیشتر و دقییق تر اورا تعقیب نمیتوانیم.

۱۲/ ۳/ ۴۱