وزن مترادف یا متصل

این وزن حالت ابتدائی و اولیۀ روش وزنی را میرساند ؛ زیرا دسته های ضربی بوسیلۀ زمانهای مساوی از هم جدا شده اند. درین مورد ابن سینا میگوید «الحان قدیمی خراسان و پارس بالای وزنهای متصل آباد شده بودند ؛ زیرا این وزن مساوی و منظم است »  حتی همین امروز هم اکثر الحانیکه موزون هستند ؛ چیزیکه در عصر ما نادر شده است ، در همین وزن ترکیب میشوند ، چونکه خیلی ساده و روان است .                                                         

پس وزن متصل آنست که مساوی و متواتر نواخته میشود ، و آنرا به چهار دسته تفکیک نموده اند  : اولی را بنام خفیف یاد میکنند که مساوی بزمان واحد است ، که همینرا دوچند ساخته بنام  خفیف سنگین یاد میکنند ، همین واحد را سه چند ساخته بنام آنرا بنام سنگین خفیف یاد کرده اند . و بالاخره واحد را چهار چند ساخته و آنرا سنگین نام گذاشته اند.                                      

وزن های متصل همه با هم مشابهه* بوده ، یکی را میتوان بجای دیگری استعمال کرد ؛ البته با تغیر توانائی ها ؛ پس گفته میتوانیم که انواع خفیف ها میتوانند بنوع سنگینها تبدیل گردند ، چنانچه دو چند شوند ، و جنس های سنگین به خفیف چنانچه اختصار گردند.  اینک نمونۀ از ضرب مترادف :

تَن ، تَن ، تَن ، تَن ،  تَن ، تَن                                 

() ، ()  ،  () ،()  ،  () ،  ()                                

«تَن  » یکدستۀ ضربی را میسازد ،  فاصلۀ که دستۀ  ها با هم مساوی است   ، هر تَن ، عبارت از یک سبب خفیف  یعنی دو بار زمان الف  ، که به این ترتیب یک روش منظم وزنی از آن بدست می آید ، که در ضمن خیلی ساده هم است .                                                   

وزن متفاوت یا منفصل :                                        

 وزن منفصل یا متفاوت آنست ، که دسته های ضربی با زمانهای نا مساوی از هم   خلق شده باشند   ، که همین کمبود یا اضافت را بنام  زمان متفاوت یا منفصل مینامند . اگر دور ضربی  مثلاً از دو ضرب  یا سه ضرب اصلی و فرعی تشکیل شوند ، که بطور متواتر پی هم نواخته شوند  ، وزن یکنوخت شده ومتصل خواهد بود . وزن در صورتی متفاوت میگردد ، که  هر دستۀ با تعداد  متفاوت ضرب نواخته شود ، .   دستۀ ضربی را بنام دور ضربی و ضرب هائی که همین دسته از آن تشکیل میشود آنرا بنام پایه یاد میکنند .                                                                       

ابن سینا در مورد وزن متفاوت میگوید « ضرب های منفصل آن هستند که دسته های ضربی بواسطۀ یکزمان اضافی از هم جدا شده اند .» همین زمان اضافی که ابن سینا از آن  صحبت دارد ؛ در دور وزنی شگستگی را بار می آورد ، که وزن را از حالت یکنواختی بیرون کرده بدان یک شور و شعف تازه میبخشد.  اینک نمونۀ از وزن متفاوت :

تَن    تَنَن      تَنَنَن

 ۱      ،  ۲۱           ،۳۲۱  

()   ، ()*     ، ()**

دسته های ضربی از هم متفاوت هستند  ؛ اما  فاصلهٔ  دو دسته با هم مساوی  است .              

دسته های دو ضربه ، سه ضربه و چهار ضربه که در تمامی این دسته ها ، ارکان    در یکی از چهار زمان ( الف ، ب ، ج ویا د )  قراردارند  . 

دور یا دائرۀ وزنی :                                                           

کوچکترین دورۀ وزنی  از دو ، سه ، چهار و پنج  ضربه تشکیل میشود  وبصورت دائروی جریان پیدا میکند ؛ بطور مثال اگر دائرۀ اول از یک شروع شده و به هفت برسد ، دائرهٔ دوم ، دوباره از یک شروعشده وبه  هفت ختم میشود . از جانب دیگر از هر نقطۀ که یک لحن را آغاز نمائیم اگر بسوی نغمات ثقیل یا خفیف انکشاف کنیم ، مجبورآ باید به نقطۀ آغاز بر گردیم ، که این وضعیت یک حرکت دورانی یا دائروی را بوجود می آورد .                                                                                 

دوره های وزنی عبارت از یک مجموعۀ ضربی هستند ، بیک ترتیب خاصیکه با ارکان هجائی حروف شعر مطابقت دارد تنظیم شده اند ؛ همین دسته های وزنی است که کوچکترین عضو یک لحن را احاطه کرده و تناسب زمانی بین نغمه های آنرا تامین میکند ، حداقل نقره در یک دور وزنی دوبار زمان " ب" است ، یعنی چهار بار الف ؛ در حالیکه حد اکثر قید ندارد.                              

هرگاه یک دائره یا ، دور وزنی در چوکات وحدود تعریف فوق قرار داشته باشد ، میتواند هر شکل ممکنه را بخود بگیرد . وتعین اینکه لحن درکدام یکی از پنج زمان    ضربی  ، یعنی از "الف تا هـ  " واقع گردد به عهدۀ حلقۀ ضربی است ، که برکن شعر تطبیق گردد.                  

 نقره های ضربی با شعر موزون پارسی  دری پیوند ناگسستنی دارند ؛ زیرا هر ضرب در یکدور وزنی بیک هجای شعری پیوند و مطابقت دارد ؛ لهذا پایه وزن مسیقیائی همین افاعیل و تفاعیل است، که در تقطیع شعر بکار بسته می‌شود(۱) ؛ چون هجا های شعری درزبان پارسی دری  معمولاً جفت واقع میگردند  ؛اگر گاهی چنین اتفاق افتد  ،که یک مصرع شعر از سه بند تشکیل شده باشد که دوی آن جفت و یکی طاق باشد ؛ درینصورت یکحرف سکون را در دور وزنی شامل کرده ، وانرا با اشارهٔ دست ادا میکنند ، که اینرا خالی مینامند . 

[  تَنَنَن ، تَنَن ] ــ  [ تَنَنَن ، تَنَن  ]   [ تَنَنَن ، تَن  ]

[()**، ()* ]   [ ()** ، ()*]        [()**، () ]   

[ 321 ,21 ]  [  321 , 21 ]        [321, 1]

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ۱ -  غزل حضرت ابوالمعانی بیدل :  

                   چشم تو  بحال من گر  نیم نظر خندد ـــ    خارم به چمن  نازدعیبم به هنر خندد   

                    چشمی تبه ـ حالی مگرـ نیم نظ ـ رخندد ــ    خارم بچ ـ منازدعی ـ بمبه هن ـ رخندد            

                   مفتعلن  ـ   مفتعلن  ـ  مفتعلن ـ   فعلن      ــ    مفتعلن  ـ مفتعلن  ـ   مفتعلن  ـ فعلن

                   وتد،وتد  ـ    وتد،وتد ـ   وتد،وتد ـ   فاصله و  خالی ـ

                   2,1, 2,1 – 2,1 ,2,1 - 2,1, 2,1 - 3,2,1 ,  ـ  0  -

                   4,3,2,1  - 4,3,2,1  -  4,3,2,1  -     3,2,1    -  0 

                   1 2 3 4  - 5 6 7 8  - 9 10 11 12-  13 14 15 - 16  

این شعر حضرت ابو المعانی که پانزده هجا دارد برای اینکه حرکت وزنی آن مرتب آید بدان یک خالی را ضافه کردیم  .

 اینک چند دور ضربی  را در وزن های متفاوت ارزیابی میکنیم .                           

 ۱ـ     [ تَنَنَن ،  تَن  ] ـــ [ تَنَنَن ، تَن ] ـــ     

         [ ()**، () ]  ـــ [ ()**، () ] ـــ  

         [321, 21  ] ــ     [321 , 21 ]

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۲ ـ                                      [  تَنَنَن  تَنَن ، تَن ] ـــ  [  تَنَن ، تَنَن ،  تَن ]                      

                            [ ()**، ()* ، () ]  ـــ  [ ()**،()* ، ()  ]                     

                                          [  3،2،1 , 2،1  ,   1 ]    ـــ    [  3،2،1 ـ 2،1  ـ  1   ]                

                                      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ                              

۳ ــ               [ تـَنـَن ،  تـَن ] ــ [ تـَنـَن ،‌ تـَن ] ــ  [ تـَنـَن ، تـَن ]                      

                    [ ()* ، ()  ]      [ ()* ،() ]      [ ()* ،()  ]                                                         

                                  [ 1، 2 ،  ــ 1 ،  ]            [  2٫1 ــ 1 ،  ]            [1 ،2 ، ــ1 ، ]                                  

                                      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ                                  

حلقۀ شماره اول یک دور ده ضربی است ، که در ترکیب هر دستهٔ آن یک  فاصله و  یک  سبب خفیف شامل است ، که هردستهٔ آن دارای دو ضرب اصلی  ، دو ضرب فرعی و دوخالی  را شامل است  ، که خالی ها نواخته نمیشوند .            

حلقۀ شماره دو یک دور  سه ضربی است که شامل  دو ضرب  اصلی و  یک ضرب فرعی   میشود ، این دائره از  یک فاصله،  یک وتد ویک سبب تشکیل شده است ؛ دو دور این دائره عبارتست از دوازده ضرب  است ؛ اگر بخواهند این دور را به سیزده ضرب برسانند در یکی از دسته های آن یک خالی را اضافه میکنند .                                                              

حلقۀ شماره سوم ، یک دور پنج ضربه است که، از یک وتد و یک سبب خفیف بوجو آمده است ، که دارائی دو ضرب اصلی ، یک ضرب فرعی   است.                                                                     

باید یاد آور شویم که در زبان پارسی دری رکنهای وتد و سبب خفیف استعمال خیلی زیاد دارند؛لهذا به تناسب همین ارکان ما میتوانیم دور های مختلف ضربی  را بوجود آوریم ؛  ببینیم که بزرگان درین مورد چه فرموده اند.                                                                                            

وزن از دیگاه جامی :                                                            

یکی از بزرگان دنیای علم و ادب خراسانی ، که در مورد موسیقی و مخصوصآ وزن موسیقی و شعر گفتار حکیمانه از خود بیادگار گذاشته ، حضرت مولانا عبدالرحمن جامی است ؛ جامی در تعریف وزن چنین میگوید: 

« چون نغمه عبارت از آوازیست که زمان آنرا فی الجمله امتدادی باشد ، ناچار آنرا  مبدا و منتهای خواهد بود مبدأ آنرا نقره خوانند » چند سطر بعد چنین ادامه میدهد « و معتاد آنست که صاحب لحن از جهت حفظ ازمنۀ ایقاعی و ادوار آن به دست ویا آلت دیگری مقابلۀ نقرات لحنیه نقرات غیر لحنیه می آورد ویا به مددگاری آن بر محافظت ازمنۀ ایقاعی و ادوار آن قادر بود ومعهود چنان بود که آن نقرات مقرون به نقرات اوایل ارکان بود واین طائفه بر حسب مهارت اکثر آنهارا اقساط میکنند ودر ضرب دائره به دو نقره یا بیشتر اقتصار مینمایندو میباید که نقرات درتخیل دائره و تصویر آن مدخل بیش ازنقرات دیگر باشدو آنرا ضرب اصل گویند وبه "تأ" هریک از اوتاد فواصل و سبب یک نقره مقرون میگردانند و باقی را زمان میسازند پس نقرات پنج باشد و می شاید که به نوبتهای متحرک این الفاظ نیز نقرات مقرون گردانند پس حروف این دائره سه نوع است " تأآت " و آنرا عمدۀ حرکات گویند و "نونات " ساکنند و آنرا عمدۀ سکنات خوانند و "نونات " متحرکه و آنرا مدرجات خوانند و اگر خواهند نقرات بدان مقرون گردانند وآن در آلات ذوات النغم باشد و اگرخواهند ادراج کنندو آن در آلات ذوات النقرات باشد چون "دف و کف" وغیرها و ضرب اصل در آن دو نقره داشته‌اندو بعضی گفته اند که آن نقرۀ ثالثه و خامسه است از نقرات خمس وبعضی گفته اند که آن نقرۀ مقرون بحرکت سوم است از فاصلۀ اولی دوم ومختار آنست که به اول هر کلمه از کلمات خمسه نقره مقرون گردانند تا هیچ کلمۀ از آن خالی نباشد و بر خیال دوری موزون و منطبع شود و هر تقدیر قول مختار میان نقرۀ اولی و ثانیه وثالثه و زمان "ج" باشد و میان ثالثه و رابعه زمان "د"

باشد میان رابعه و خامسه زمان "هـ" باشد و اگر دور عود کنند میان خامسه و اولی زمان "هـ" و اهل عجم این دور را ورشان گویتد  چون تـَنـَن ـ تـَنـَن | تـَنـَن تـَنـَن .   (انتقال از بهارستان جامی )                                 

چند مثال دور وزنی :                                                    

 دور رمل : هر دستهٔ   این حلقۀ وزنی به  هشت زمان ضربی ،چون دو دسته در آن شامل است ؛ لهذا شانزده زمان الف تعین گردیده است ؛رمل بچهار ضرب اصلی ،  دو فرعی   تقسیم می‌شود   .                                                                                                         

ارکان دور رمل عبارت از یک سبب خفیف و یک فاصله که یکدسته را میسازند و برای تشکل دور دوبار باید تکرارشوند ،  به نقشه آن توجه شود .                                                    

تـَـن  ـ  تـَـنـَنـَن ــ تـَـن ـ  تـَـنـَنـَن

()  ـ  ()* *   ـ ()   ـ  ()* *

،1  ــ   ،3،2،1    ــ   ،1  ــ  ،3،2،1

درین دور چهار ضرب اصلی وجود دارد که، عبارت از حروف متحرک اول هر رکن است

 به این ترتیب میتوانیم این دور را تنها به چهارضرب اصلی نیز تقلیل بدهیم ، اما در ینصورت یک شکل دیگر  رمل  خواهد بود زیرا دو سبب خفیف ودو فاصله را پی هم تلفظ میکنیم  به نقشه توجه شود .

 تـَـن ـ تـَـن ـ تـَـنـَنـَن ـ   تـَـنـَنـَن

()  ـ ()   ـ ()**    ــ  ()**

 ،1    ـ  ،1    ـ   3،2،1   ـ       3،2،۱ 

  در ین وضعیت چهار ضرب اصلی ، دو ضرب فرعی   داریم    .                                                                                                                                                                        

رمل خفیف :                                                                    

رمل خفیف تمام خصوصیات رمل را دارد ؛ چنانچه در شعر یک بیت از دو مصرع تشکیل شده است ، رمل را نیز ازبین نصف میکنند یعنی " تـَن ـ تـَنـَنـَن "که همین مقطع را بنام رمل خفیف یاد میکنند .                                                                                                      

دور ضربی فاخته :                                                            

این دور ضربی که گفته میشود از برخورد بالهای فاخته اقتباس گردیده است ؛ در حقیقت شامل بیست ضرب زمانی الف است ، این ضرب با انطباق به خصوصیات هر مصرع یک بیت از دو قسمت ده ضربی تشکیل شده است ، یعنی یک سبب خفیف و دو فاصله کبیر  وبازهم یک سبب خفیف ودو فاصله کبیر ؛ درین دور بعد از سبب خفیف یک زمان خالی را داخل مینمائیم ، تا ده زمان الف در هر دور تکمیل گردد   به نقشه توجه شود :    

[   تــَن ـ تــَنـَنـَن ـ    تــَنـَنـَن ـ]   [ تــَن ـ   تــَنـَنـَن ـ    تــَنـَنـَن]

[   ()  ه ـ () * * * ـ  () * * *] ـ [ () ه ـ  () * * *  ـ   () * * *]

[  ،1 ـ ه ـ      4،3،2،1  ـ     4،3،2،1   ـ ]    [  ،1 ـ ه ـ    4،3،2،1    ـ        4،3،2،1 ]

1ـ 2ـ     3ـ4ـ5ـ 6 ـ  7 ـ8 ـ9 ـ10ــ 11 ـ 12 ــ 13 ـ14 ـ15 ـ16 ــ 17 ـ18 ـ19 ـ20 ـ

ضربها بالای نقره های اول ،  سوم  و چهارم  قرار دارند .درین دور  سه ضرب اصلی  ، شش ضرب فرعی و یک خالی وجود دارد ، که در نقره  دوم واقع گردیده است  .                               

  دورضربی سنگین نخست :                                           

این دور که از شانزده ضربۀ زمان الف تشکیل شده است ، این دور مانند ادوار     قبلی تقسیم بدو حصۀ مساوی نیست ، لهذا ترکیب ارکان آن چنین است :  فاصله   فاصله ، فاصله کبیر ، وتد و فاصله  کبیر . به نقشه توجه شود.                                                                     

تـــَنـَنَن  ـ  تــَنـَنَن   ـ  تــَنـَنـَنَن  ـ تــَنَن  ـ  تـَنـَنـََنن

 () *  *  ــــ   () *  *   ـــــ       () * * *  ــــ  () *  ــ       () * * *

3،2،1  ــ    3،2،1  ـــ         4،3،2،1 ـــ  2،1  ــــ    4،3،2،1

1ـ2ـ3  ـــ     4 ـ5 ـ6  ـــ     7 ـ8 ـ9 ـ10 ــ 11 ـ12   ــ 13 ـ14 ـ15 ـ16

این دور شامل پنج ضزب اصلی ،  یازده ضرب فرعی  است ، که ضرب های اصلی بالای نقره های اول ،چهارم ، هفتم ، یازدهم ، و سیزدهم قرار دارند .                                               

 همچنان گفته میتوانیم ، که ضرب اول از دوم بوسیله زمان "د" ، ضرب سوم از چهارم بوسیلۀ زمان "هـ" و ضرب چهارم  از پنجم بوسیلۀ زمان "ج" وبالاخره ضرب پنجم از ضرب اول دور جدید توسط زمان "هـ" مجزا گردیده است . 

دور سنگین دوم یا ثانی :                                                        

این دور نیز شامل شانزده ضرب زمان الف است ، اما تفاوت ارکان سنگین دوم آنست که قابل تقسیم بدو حصۀ مساوی هستند ، روی این ملحوظ شامل شش ضرب اصلی  ،  ده ضرب فرعی   است . ارکان آن عبارتند از :  فاصله،  فاصله ، وتد   ، فاصله ،  فاصله ،  وتد  نقشه ملاحظه گردد .                                                                                                               

تــَنـَنَن  ـ تــَنـَنَن  ـ  تــَنَن  ـ  تــَنـَنَن  ـ تــَنـَنَن  ـ  تـَنَن

() * *      ــ  () * *    ــ    () *     ــ   ()  *  *   ــ   () * *    ــ     () *

3،2،1   ــ   3،2،1   ــ    2،1   ــ  3،2،1    ــ    3،2،1    ــ      2،1

1 ـ2 ـ3  ــ  4 ـ5 ـ6  ــ  7 ـ 8  ــ 9 ـ10 ـ1۱ ــ12 ـ13 ـ14 ــ 15 ـ16

ضرب ها بالای نقره های اول ، چهارم ، هفتم ، نهم ، دوازدهم و پانزدهم ، قرار دارند . به اینترتیب ضرب اصلی اول از از دوم ، و دوم از سوم هریک بوسیلۀ یکزمان "د" جدا میشوند ، ضرب سوم از چهارم توسط یکزمان "ج" ، چهارم از پنجم و پنجم از ششم ، هریک   بوسیلۀ یکزمان "د" جدا میگردند . در حالیکه ضرب ششم از ضرب اول دور جدید بواسطۀ یک زمان "ج" مجزا  میشود.                                                                                               

به اینترتیب دور های متفاوتی وزنی را به هر مقداریکه خواسته باشیم می توانیم بوجود  آوریم ، زیرا این نوع دوره های وزنی ، با خصوصیات تلفظی و آوازی اشعار؛ در هرزبانی  که حرکات آن زیر ،زبر و پیش باشد قابل تطبیق است.                                                                                                             

در کشور ما ،   دور های متفاوت وزنی را  کمتر بکار میبرند ؛ درحالیکه دوره های مترادف را زیادتر مورد استفاده قرار میدهند. اکثرآ دوره های ساده را بتوان دو ویا زیادتر مینوازند ، که سر و صدای زیاد خلق میکند ؛اما در عوض وزن متفاوت با تمام شایستگی هایش هنوز دقیقآ شناسائی و بهره گیری نمیشود.   

ادامه دارد