نوشته های آرامی یا قدیمترین آثار خط در افغانستان تاریخی

تا اکنون در خاک افغانستان نوشته هایی که قدیمتر از آثار رسم الخط و زبان آرامی در دورۀ تاریخی باشد کشف نشده است.

اگر چه این نوشته های آرامی مقارن رسم الخط یونانی است و به اوسط قرن سوم قبل المیلاد تعلق میگیــرد ولــی چون مبداء و ریشۀ آن در تاریـــخ  تمدن و هنر آسیا قدیمتر است بنابرین باید گفت: که رواج خـــط  آرامی در این سرزمین سابق تر از خط یونانی و خروشتیهی است و خروشتیهی از خط آرامی برآمده که از راست بچپ نوشته میشد.

بابسط فتوحات کوروش (1) بزرگ (550 - 529 ق ، م) و بعد از آن در شهریاری داریوش (2)  (522 - 436 ق ، م)  آثار مدنیت هخامنشی تا ماورای دریای سند شرقاً رسیده بود و در آن جمله خط و زبان آرامی نیز شامل است که بقول رشید (3) در یکی از لهجه های آرامــی شرقی بود و آنرا «خط شاهنشــاهی» هم میگفته اند.

ولی تاکنون کتیبه ای مربوط به دورۀ هخامنشیا در افغانستان کشف نشده است.از طرف شرق نیز خط آرامی در حدود قرن 7 ق ، م بوسیلۀ دریا نوردان فنیقی و بابلی به جنوب هند رسیده بود که در آنجا مبداء رسم الخط دیوه ناگری (4) (یعنی رسم الخط خدایی یا شاهی ) زبان سانسگریت گردید و گویا اثر رسم الخط آرامی بر سرزمین افغانستان هم از شرق و هم از غرب بود و بنابرین قدیمترین لوحۀ سنگی که به خط آرامی از تکسیــلا برآمده و تاریخ آنرا به حدود 500 ق ، م نسبت میدهند کهن ترین آثار این رسم الخط در سرزمین شرقی دریای سند باید شمرد این کتیبه قراریکه جون مارشل گوید: در نهایت اهمیت است و بر یک سنگ مرمر سپید مثمن نقرشده و چون جای پیدایش آن بقایای آبادی های عصر ازپس اول بوده بنابرین باید گفت که باهمین وضــع شکسته و آسیب دیدۀ خود پیش از آغاز قرون میلادی در اینجا دفن شده باشد حروف آن با زبان آرامی مشابه آثار قرن چهارم قبل المیلاد است ولی معنی متن آن تا کنون روشن نیست دکتور برنیت (5) و پروفیسر کولی (6) آنراراجع به بنای قصــری دانسته اند.

ولی برخی گویند که دربارۀ جزای شخصی که آنرا بشکناند بوده است (رجوع به عکس نمبر 4) بقول جون مارشل: کشف ابن کتیبه میرساند که خط خروشتهی از آرامی که به وسیلۀ هخامنشیان در حدود 500 ق ، م بدین سرزمین رسیده بود برآمده است و تکسیــلا هم بعد از آن مرکز سرزمین رواج خروشتهی بود. (رهنمای تکسیــلا 78 کلکته 1921) (7)  دو قرن بعد هنگامیکه آشوکا پادشاه بزرگ خاندان موریا از هند برخاست (273 – 232 ق ، م )و در مدت چهل سال سلطنت خود بر افغانستان شرقی تا وادی ارغنداب هم دست یافت و دیانت بودایی را هم انتشار داد در عصر او هنوز رسم الخط و زبان آرامی باقی بود و سه سنگ نوشته مهم ازو درین سرزمین باقیست.

اول: سنگ نوشتۀ یونانی و آرامی که در مدخل شهر قدیم قندهار بر کنار جاده بر صخرۀ کوه کنده شده و درسنه 1958 م از زیر خاک برآمده که طول آن 55 سانتی و عرض 45 تا  50  سانتی است.

متن یونانی بالای کتیبــه شامل 13 ونیم سطر و متن آرامی پائین هفت نیم سطر است که شیوه خط آرامی آن با خطوط پاپیروس یا چرم مشابه است و همچنین کتیبـۀ دیگر به رسم الخط یونانی در سنه 1963 م  در همین قندهار کهنه بدست آمده که در موزۀ کابل محفوظ است.

موضوع این دو سنگ نوشته همان مطالب اخلاقی است که در فرامین آشوکا در سر تا سر هند به السنه و رسم الخط های مختلف   نقر گردیده و کتیبۀ قندهــار در سال دهم بودایی شدن آشوکا  250 ق ، م نوشته شده است.

این کتیبه رواج خط و زبان آرامی را در وادی ارغنداب در حدود 250 ق ، م ثابــت میــــسازد و واضع میگرداند گه سلطۀ آشوکا تا قندهار هم رسیده بود در این جا علاوه بر خط آرامی رسم الخط و زبان یونانی هم باقی مانده بود 

(عکس نمبر 5)

 ترجمه تحت اللفظی مضمون یونانی کتیبه این است :

«در پایان ده سال پیه ده سی (8)  ( آشوکا )  پادشاه به انسانها اصول دیانت را نشان داد و از آن وقت انسانها را در تمام روی زمین متدین تر و مسعودتر ساخت و پادشاه از کشتن زندگان خود داری کرد و سایر انسانها و تمام شکاریان و ماهیگیران از شکار ماهیگیری دست گرفتند و کسانیکه در عقیده راسخ نبودند در حدود ضعف خود منحرف شدند و انسانان خلاف گذشته مطیع  پدر مادر و پیران شدند و بعد ازین با رفتار چنین بهتر زندگانی خواهد کرد و بیشتر مستفید خواهد شد (از روی ترجمه فرانسوی شلوم برژه (9)  رئیس باستان شناسی فرانسه آریانا 

8 -16 سنه 1327 ش )

دوم : کتیبۀ مهم دیگر که فقط چند سطر آن باقیست در گذرگاه درونته بین وادی لغمان و ننگرهار در شرق کابل برسنگ مثلث نمایی بدست آمده که درموزۀ کابل موجود است و خط آن آرامی و زبان پراکریت است متشمل برنصایح احتراز از قتل حیوانات که یکی از فرامین اخلاقی آشوکا باشد. ( عکس نمبر6 )

در حدود کوهپایهای شمالی جلال آباد در جایکه اکنون بند درونته است زایرچینی سونگ یون (10) در سال 521 م از کتیبه یی ذکر میکند که مردم همان وقت می گفتند که آنرا بودا نوشته بود و حروف بیگانۀ آن روشن و خوانا بنظر می آمد.

(سی – یو – کی (11) 1، 73 طبع کلکته 1963 م ) چون این کتیبۀ آرامی را از حدود درونته آورده اند و باهمین جاییکه سونگ – یون گویند مطابقت دارد ممکن است مراد همین کتیبه بوده و حروف بیگانۀ آن هم شاید رسم الخط آرامی ( که برای چنیان بیگانه بود ) باشد.

سوم:   در نومبر 1969 م ښاغلی دانیل بورگویس بلژیکی در شله نک قرغه یی سه کیلو متری مهترلام لغمان کتیبۀ سوم آرامی را کشف و عکاسی نموده که بر صخرۀ دامن کوهی در(6) سطره کنده شده و این جای در شمال غربی جلال آباد بر کنار شمالی دریای کابل در وادی لغمان نزدیک مزاری بنام مهترلمک یا مهترلام واقع است و مردم با این قبری که در حدود ده متر طول دارد عقیدت تام دارند و حتی برخی آنرا گور یکی از انبیاء قدیم شمارند.

هیون – تسنک زیرا چینی  که بتاریــخ 15 اگوست 630 م از را کاپیسا بدینجا رسیده و مدت سه روز توف کرده بود (12) گوید : که در اینجا در حدود ده سنگها رامه (معبد) واقع است که اثر آن به مذهب کبیر بودایی تعلق دارد در حالیکه برخی از معابد دیوا های مختلف هم موجود است. (13)

نام این وادی در چینی لان – پو و در  لمپاکه بود و در همین حدود دو کتیبۀ دیگر بخط دیوه ناگری نیز موجود است که در یکی از آن (سطر سوم ) کلمه لمک .. دیده میشود و ممکن است  با نام اینجا بی تعلق نباشد و ما در مبحث خط دیوه ناگری شرح خواهیم داد.

اما اصل کتیبۀ آرامی شش سطری محتاج خوانش و تحقیق دانشمندان ارامی شناس است که به گمان اغلب یکی از فرامین اخلاقی آشوکا  خواهد بود زیرا در سطری اول کلمۀ اول آن مانند کتیبۀ آرامی قندهار ( آشوکا ) بنظر می آید که مضمون کتیبۀ مثلث نمای دورنته هم بخط آرامی عبارت از همان نصایح اخلاقی بودایی است که در حفظ جانوران و احتراز از کشتار جاندار.

این کتیبۀ مکشوفۀ جدید چون بسیار روشن و واضع است و جز یک حرف سطر چهارم آن آسیب ندیده بنابرین در خوانش آن هم مشکلی نخواهد بود.چون مضمون این کتیبۀ تاکنون خوانده و تحلیل نشده بنابرین درینجا فقط به آوردن عکس آن اکتفا میکنیم.  (عکس A 7)