سامانیان بلخی
ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺿﻌﻒ ﺩﻭﺩﻣﺎﻥ ﺻﻔﺎﺭﻳﺎﻥ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ، ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮤ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﻠﺨﻰ ﺩﺭ ﺻﺤﻨﮥ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻇﻬﻮﺭ ﻳﺎﻓﺖ.
ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺍﺯ ﺍﻭﻻﺩ ﺣﻜﻤﺪﺍﺭ ﺯﺭﺩﺷﺘﻰ ﺳﺎﻛﻦ ﺩﻫﻜﺪﮤ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺑﻠﺦ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺍﻭ ﺭﺍ )ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺧﺪﺍﺕ( ﮔﻔﺘﻨﺪﻯ.
۹۴ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺧﺪﺍﺕ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ) ۱۹۷ ﻕ ۸۱۲ ﻡ( ﺑﺮ ﺩﺳﺖ ﻣﺄﻣﻮﻥ ﺍﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺷﺪ ۹۵ ﻭ ﻓﺮﺯﻧﺪﺵ ﺍﺳﺪ ﺩﺭﺣﻀﺮﺕ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺭﺍﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﻭ ﺍﺯ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﺍﻭ ﺍﲪﺪ ﺣﻜﻤﺮﺍﻧﻰ ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺩﺍﺷﺖ.
ﺩﺭ ﺳﻨﮥ ) ۲۶۱ ﻕ ۸۷۴ ﻡ( ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺍﳌﻌﺘﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﻰ ﻳﻜﻨﻔﺮ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﺍﲪﺪ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻧﺼﺮ ﻧﺎﻣﺪﺍﺷﺖ ﺑﻪ ﺍﻣﺎﺭﺕ ﻣﺎﻭﺭﺍﺀ ﺍﻟﻨﻬﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ، ﻛﻪ ﺍﺯ ﻫﻤﲔ ﺍﻭﻗﺎﺕ، ﺩﻭﺭﮤ ﺷﺎﻫﻰ ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﺎﻥ ﺁﻏﺎﺯ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ) ۳۹۵ ﻕ ۱۰۰۱ ﻡ( ﺑﺎ ﺳﻘﻮﻁ ﺷﻬﺰﺍﺩﮤ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺍﺑﻮﻧﺼﺮ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﻣﻨﺘﺼﺮﺑﻦ ﻧﻮﺡ ﺩﻭﻡ ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﳏﻤﻮﺩ ﺧﺎﲤﻪ ﻳﺎﻓﺖ.
ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺯﻣﺎﻥ ﺗﻘﻮﻳﻪ ﻭ ﻧﻀﺞ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻥ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﺻﻨﻌﺖ ﻃﺮﺍﻭﺕ ﻳﺎﻓﺖ ﻭ ﺟﺮﻳﺎﻥ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﻛﻠﺘﻮﺭﻯ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﻑ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﻮﺩ.
ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﻭ ﻭﺯﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ، ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺍﺩﺏ ﭘﺮﻭﺭ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﺪﻭﺳﺖ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﲞﺎﺭﺍ ﻛﺘﺐ ﺧﺎﻧﮥ ﻋﻈﻴﻤﻰ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎﻯ ﺑﻠﺨﻰ ﺍﺯ ﺍﻥ ﻛﺘﺐ ﺳﻮﺩﻫﺎ ﺑﺮﺩ ﻭ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﺭﺍ ﺩﺭﺍﻥ ﺧﻮﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻯ ﺩﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮﺩ ۹۶ ﻳﺎﻗﻮﺕ ﺍﺯ ﺑﻘﺎﻳﺎﻯ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻣﺮﻭ ﺩﻭﺍﺯﺩﻩ ﻛﺘﺎﲞﺎﻧﻪ ﺭﺍﺩﻳﺪ، ﻛﻪ ﻳﻜﻰ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺩﺍﻳﺮ ﺑﻮﺩ ﺍﺯ ﺍﻥ ﻧﺰﺩﻳﻚ ۱۲ ﻫﺰﺍﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺩﺍﺷﺖ ۹۷ ﻭ ﻣﺪﺍﺭﺱ ﺑﺰﺭﮒ ﺩﺭ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﲞﺎﺭﺍ ﻭ ﺑﻠﺦ ﻭ ﻫﺮﺍﺕ ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﻼﺩ ۹۸ ﻭ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻤﻰ ﺩﺭﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺖ.
مثلاً ﺍﺑﻮﺯﻳﺪ ﺑﻠﺨﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۳۲۲ ﻕ ۹۳۳ ﻡ( ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻭ ﻓﻴﻠﺴﻮﻑ ﻣﻌﺮﻭﻑ، ﺑﺮﻋﺎﻳﺖ ﻇﻮﺍﻫﺮ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺁﻥ ﻛﺘﺎﺏ ﻧﻈﻢ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺭﺍ ﻧﻮﺷﺖ ۹۹ ﻭ ﺟﹸﺒﻨﺎﻳﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۳۰۳ ﻕ ۹۱۵ ﻡ( ﻫﻢ ﺗﻔﺴﲑﻯ ﺑﻔﺎﺭﺳﻰ ﻧﻮﺷﺖ ۱۰۰ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﻓﻘﻪ ﻭ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪﺍﷲ ﺑﻦ ﺩﺍﺅﺩ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۳۱۶ ﻕ ۹۲۸ ﻡ( ﻭ ﺍﻣﺎﻡ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺍﲰﻌﻴﻞ ﲞﺎﺭﻯ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۵۶ ﻕ ۸۷۲ ﻡ( ﻭ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎﺝ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭﻯ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۶۱ ﻕ ۸۷۴ ﻡ( ﻭ ﺍﻣﺎﻡ ﺗﺮﻣﺬﻯ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۷۹ ﻕ ۸۹۲ ﻡ( ﻭ ﺍﻣﺎﻡ ﻧﺴﺎﻳﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۳۰۳ ﻕ ۹۱۵ ﻡ( ﻭ ﺍﺑﻮﺣﺎﰎ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۵۵ ﻕ ۸۶۸ ﻡ( ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺻﺤﺎﺡ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮﺩﻧﺪ، ﻭ ﺍﺑﻮﻋﻠﻰ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﷲ ﺑﻠﺨﻰ ﻭﺯﻳﺮ ﺁﻝ ﺳﺎﻣﺎﻥ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﺮﺳﻞ ﻭ ﺍﳌﻠﻮﻙ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﱪﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻋﺮﺑﻰ ﺑﻪ ﺩﺭﻯ ﺩﺭﺳﻨﮥ ) ۳۵۲ ﻕ ۹۶۳ ﻡ( ﺗﺮﲨﻪ ﻭ ﺗﻠﺨﻴﺺ ﳕﻮﺩ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﲔ ﲨﻌﻰ ﺍﺯ ﻋﻠﻤﺎﻯ ﺑﻠﺦ ﻭ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﻫﺮﺍﺕ ﺑﻔﺮﻣﺎﻥ ﻣﻨﺼﻮﺭﺑﻦ ﻧﻮﺡ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﺳﺎﻝ ﻣﺬﻛﻮﺭ ﺗﻔﺴﲑ ﻃﱪﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻋﺮﺑﻰ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺗﺮﲨﻪ ﻛﺮﺩﻧﺪ، ۱۰۱ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﻛﻬﻦ ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺍﺳﺖ.
ﻃﻮﺭﻳﻜﻪ ﺩﺭﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻴﻬﺎﻯ ﻓﻜﺮﻯ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺎﻣﺪﻧﻴﺖ ﻭ ﻛﻠﺘﻮﺭ ﻋﺮﺑﻰ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ، ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻣﻠﻞ ﭼﲔ ﻭ ﻫﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺭﻭﺍﺑﻄﻰ ﻫﺴﺖ.
مثلاً ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﻭﺯﺭﺍﻯ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻭ ﻧﺎﻣﻮﺭ ﺳﺎﻣﺎﻧﻰ ﺍﺑﻮﻋﺒﺪﺍﷲ ﺍﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺟﻴﻬﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺩﻭﺭﮤ ﻭﺯﺍﺭﺗﺶ ﺍﺯ ۳۵۶ ﻕ ﺗﺎ ۳۶۷ ﻕ ) ۹۷۵ _ ۹۷۷ ﻡ( ﺑﻮﺩﻩ ۱۰۲ ﻭ ﺑﻘﻮﻝ ﺍﻟﺒﺸﺎﺭﻯ ﻣﻘﺪﺳﻰ، ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻭ ﳒﻮﻡ ﻭ ﻫﻴﺄﺕ ﺑﻮﺩ، ﺑﺘﻤﺎﻡ ﳑﺎﻟﻚ ﺍﺷﺨﺎﺻﻰ ﺭﺍ ﻓﺮﺳﺘﺎﺩ ﻭ ﻣﺴﺎﻓﺮﺍﻥ ﺁﻥ ﺩﻳﺎﺭ ﺭﺍ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﺁﻭﺭﺩ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺟﻐﺮﺍﻓﻰ ﻭ ﺭﺍﻩ ﻫﺎ ﻭ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﳑﺎﻟﻚ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﲔ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮﺩ ﻋﺮﺑﻰ ﺩﺭ ﻫﻔﺖ ﺟﻠﺪ ﻣﱳ ﻋﺮﺑﻰ ﺁﻧﺮﺍ ﺩﺭ ﺧﺰﺍﻳﻦ ﻋﻀﺪﺍﻟﺪﻭﻟﻪ ﺩﻳﻠﻤﻰ ﻭ ﺑﺎﺯ ﺩﺭ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭ ﺗﺮﲨﮥ ﳐﺘﺼﺮ ﺁﻧﺮﺍ ﺩﻳﺪﻩ ﺑﻮﺩ.
ﻭﻯ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻴﻬﺎﻧﻰ ﺩﺭﻳﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﳒﻮﻣﻰ ﻭ ﻓﻠﻜﻰ ﻭ ﻫﻨﺪﺳﻰ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺻﻨﺎﻡ ﻫﻨﺪ ﻭ ﻋﺠﺎﻳﺐ ﺳﻨﺪ ﻭ ﺟﺒﺎﻝ ﻭ ﻣﻨﺎﺯﻝ ﻭ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻭ ﺩﺷﺘﻬﺎ ﻭ ﲡﺎﺭﲣﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻭ ﺩﺭﻳﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﺭﺍﻧﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
۱۰۳ ﻫﻜﺬﺍ ﺩﺭﻫﻤﲔ ﻋﺼﺮ ﻣﺮﺩﻯ ﺟﻮﺯﺟﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺪﺭﺑﺎﺭﺁﻝ ﻓﺮﻳﻐﻮﻥ ﺟﻮﺯﺟﺎﻥ ﴰﺎﻝ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﺭﺍﻫﻰ ﺩﺍﺷﺖ، ﺑﻨﺎﻡ ﺍﻣﲑ ﺍﺑﻮﺍﳊﺎﺭﺙ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺍﲪﺪ ﻓﺮﻳﻐﻮﻧﻰ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺑﺰﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺩﺭﺳﻨﮥ ) ۳۷۲ ﻕ ۹۸۲ ﻡ( ﺑﻨﺎﻡ ﺣﺪﻭﺩﺍﻟﻌﺎﱂ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﺮﻕ ﺍﱃ ﺍﳌﻐﺮﺏ ﺑﺮ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻯ ﺩﻧﻴﺎ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﺟﻐﺮﺍﻓﻰ ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻴﺴﺖ.
ﻭﻯ ﺩﺭﻳﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻣﻔﺼﻠﻰ ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎ ﻭ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻭ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻯ ﻭ ﺑﺎﺯﺭﮔﺎﻧﻰ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻜﺸﻮﻑ ﺩﻧﻴﺎ ﺍﺯ ﺍﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﺎ ﭼﲔ ﻭ ﻫﻨﺪ ﻣﻴﺪﻫﺪ، ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻭﻯ ﳐﺼﻮﺻﺎﹰ ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﻫﻨﺪ ﻭ ﭼﲔ ﻭ ﺗﺒﺖ ﻭﻏﲑﻩ ﺍﺯ ﻏﻨﺎﱘ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﺯﻳﻦ ﻫﺮ ﺩﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﺟﻴﻬﺎﻧﻰ ﻭ ﺟﻮﺯﺟﺎﻧﻰ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻰ ﺁﻳﺪ، ﻛﻪ ﺳﲑﺟﺮﻳﺎﻥ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﻭ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﻧﺴﺎﻧﻰ ﺍﺯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﻬﺮ ﻃﺮﻑ ﺟﺎﺭﻯ ﻭ ﺳﺎﺭﻯ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻣﺮﺍﻯ ﺁﻝ ﻓﺮﻳﻐﻮﻥ ﴰﺎﻝ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﺩﺭﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻬﻤﻰ ﺑﺎﺭﺯ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ.
ﻳﻚ ﳕﻮﻧﮥ ﺑﺎﺭﺯ ﺳﲑ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﻫﻨﺪﻯ ﲞﺮﺍﺳﺎﻥ ﺍﻳﻨﺴﺖ، ﻛﻪ ﻣﺮﺩﻡ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺩﺭ ﻃﺐ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺭﺃﻯ ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﻭ ﻋﻘﺎﻗﲑ ﻭ ﺩﺍﺭﻭﻫﺎﻯ ﺁﻥ ﺳﺮﺯﻣﲔ ﺭﺍ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﻣﻴﺪﺍﺩﻧﺪ، ﭼﻨﺎنچه ﺩﺭ ﺳﺎﳍﺎﻯ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ) ۳۵۰ ﻕ ۹۶۱ ﻡ( ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﻫﺮﺍﺕ ﺍﺑﻮﻣﻨﺼﻮﺭ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﻫﺮﻭﻯ، ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺭﺍ ﺑﺰﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺑﻨﺎﻡ ﺍﻻﺑﻨﻴﻪ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺍﻻﺩﻭﻳﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮﺩ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺁﻥ ﮔﻮﻳﺪ: "ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﺑﺮﺻﻮﺍﺑﻨﺪ ﻭ ﻣﻦ ﺭﺍﻩ ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﻡ، ﺍﺯﺍﻥ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﻭ ﺁﳒﺎ ﺑﻴﺸﱰ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻋﻘﺎﻗﲑ ﺁﳒﺎ ﺗﻴﺰ ﺗﺮ ﻭ ﺧﻮﺷﱰ ﻭ ﻫﻤﺖ ﺁﻥ ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ ﺑﺎﺳﺘﻘﺼﺎ ﺍﻧﺪﺭ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻎ ﺗﺮ ﺍﺳﺖ.