مولانا حسین واعظ رحمه الله علیه

به قول نوایی از اسفزار است و در شهر هرات تربیه یافته تقریباً بیست سال آخر عمر خود را به امر معروف در این سرزمین مشغوف بوده گاهی در مسجد جامع و گاهی در سر چهارسو و گاهی هم به مدرسه نظامیه اهالی هرات به راه اصلاح و صواب و اکتساب ترقیات مرجع و مآب دعوت می فرمود. در روضة الصفا مینویسد: که مولانا حسین واعظ درعلم نجوم انشاء چنان قدرت داشت که هیچ کس با او برابری کرده نمی توانست. مواعظ و وصایا را هم به زبانی ادا میفرمود که با او کسی به آن سوز و تأثیر و آن جامعیت کلمات و آن زرنگی آهنگ و صدا هم پایه نمیگردید. و الحق حضرت مولانا خواه در نظم و خواه در نثر قلم جادوطراز و قریحه سحرانبازی داشته و یکی از نوابغ علما و مقتدرین موشکافان ادبی هرات به شمار میروند. آثار قلمی شان در هر شعبه با یک صورت و صدای زنده عالم اسلام را فرا گرفته و بارها به طبع رسیده است. مؤلفات مشهوره شان که اکثر به نظر رسیده و در دستگاه ارباب علم گل سرخی بر سر سید زبان فارسی چیده از این قرار است. جواهر التفسير، مواهب عليه (تفسير حسيني)،روضة الشهداء، انوار سهیلی، اخلاق محسنی،مخزن الانشاء اختیارات یا (لوائح القمر) از این رهگذر چه در کشف غوامض اسرار کلام الهی و چه در شرح وضعيات تمدن اخلاقی خدمت مهمی به دنیای علم و دانش نموده و درهمه مؤلفات خود به عبارات خوش و مقفّی و مضامین دلکش و غرایی پیش آمده است. حضرت مولانا حسین در فجایع نگاری نیز قلم پراشک سوزانی داشته فجایع شهدای کربلا را با نهایت درد و سوز نگاشته است. به گفته روضة الصفا در سنه ۹۱۰ و به قول رساله مزارات حصۀ دوم سنه ۹۰۸ هجری قمری به هرات فوت نموه و در خیابان دفن شده است. این چند سطر از آثار قلمی شان تیمناً قلمی گردید.

رباعی

ای شربت درد تو دوای دل ما

آشوب بلای تو عطای دل ما

از نامۀ حمد تو شفای دل ما 

وز نام حبیب تو صفای دل ما

رباعی

عالم ز بلاهای تو محنت کده ای است

وین محنت و غم نصیب هر دلشده ایست

هر جا که نگاه میکنم در ره تو

دل خون شدۀ غمزده سوخته ایست

روضة الشهداء:

این مطلع را امیر علی شیر از اشعارشان قید مینماید

سبز خطا ز مشک تر غالیه بر سمن مزن

سنبل تاب داده را بر گل نسترن مزن

یک نمونه از نثر شان

 (خاتمه اخلاق محسنی)

خدایا تا فلک را سر بلندی است

بزرگان را ز حکمت ارجمندی است

اشعهٔ رایات آسمان فرسا و لمعات آلویۀ سپهرآسای این شاهزاده عالی رای عالم آرای ..... تا انقراض ادوار لایح و لامع باد و کوکبه عظمت و ابهت او شارق و طالع (این دعا از من و از اهل جهان آمین باد) به اتمام رسید و به اختتام انجامید این رساله که مشتمل بر اثر در حکمت است و منطوی بر حقایق اطوار اهل دولت و هم از نام کتابی که مضاف به اسم سامی و نام نامی آن حضرت است، تاریخ اتمامش مفهوم میگردد.

با خامه گفتم ای که ز سر ساختی قدم

 وز مقدم تو چشم سخن یافت روشنی 

اخلاق محسنی به تمامی نوشته شد

تاریخ هم نویس ز اخلاق محسنی (۹۰۰)