پنجوائی
به فاصله ده کروهی غرب یا صحیح تربگوئیم؛ جنوب غرب قندهار فعلی مجموعه دهکده هائی افتاده که بنام (پنجوائی) یاد می شوند. پنجوائی امروز قصبه ایست سرسبزوخرم که حاصل خیزی و فروانی غله ومخصوصأ باغ های انگور آن شهرت زیاد دارد؛ ولی اگر به داستان و افسانه و مآخذ تاریخی و از آن هم گذشته به تحقیقات باستان شناسی مراجعه کنیم می بینیم که تقریبأ ازحوالی ۵ هزار سال قبل این محوطه کوچک از اراضی کشتمندی گرفته تا غارهای کوهی که این قصبه را درجناح حنوب درآغوش گرفته و درسواحل چپ ارغنداب یکی ازرهایشگاهای بشری بوده و مراحل قبل التاریخ و تاریخی را در دوره های مختلف سپری کرده است.
شاید بسیار کم کس نام ( شمشیر غار ) و (تور غار) اسم (مراسی غندی) را شنیده باشد. شمشیر غار دو غار یست از غار های قدیم که در روزگاران پیشین محل رهایش بشری بوده با اول در سال ۱۹۳۰ حینی که هئیت کاروان زرد به افغانستان می آمد؛ روزی با پروفیسرهاکن ازشمشیرغار دیدن نمودم مردم عوام قصه های عجیبی راجع به این غارها نقل می کنند ازخشت های طلا و ازچرخی که درپره های آن شمشیر بسته است؛صحبت می کنند و داخل شدن را در آنجا ها محال می دانند.
بعد ازمدخل غاریک محوطه بزرگ مدوری می آید که درمروراعصار طبقات الارضی در اثرذوب و چکیدن مواد آهکی اشکال عجیب وغریبی در امتداد دیوارها دیده می شود که طبعأ مردمان محلی را به حیرت اندرساخته است وبه اصطلاح علمی آنرا (گلفهشنگ) و (شفشاهنگ) گویند سپس درسال ۱۹۵۱ موسیو دیوپره ازباستان شنآسان هیئت مردم شناسی حوزه تاریخ طبیعی نیویورک درداخل مغاره مذکورحفریات کرد و شواهدی از مراحل مختلف زندگانی از دوره کوشانی تا امروز کشف کرد.
تورغار که نسبتأ پایان تر واقع شده از طرف اهالی پنجوائی مسدود شده زیرا
برخی اطفال آن ها در نجا گم گردیده. بواقع این غارها دهلیزهای طولانی دارد و اگر کسی در داخل آنها زیاد پیش برود راه را گم می کند. این غارها حتمأ در دوره زندگانی غاره نشینی طرف استعمال قرارداشته چون در دوره های تاریخی هم ازآن ها کار گرفته اند؛ شواهد زندگانی عصر حجر باقی نمانده است.
(فیرسرویس) امرکائی رئیس همان هیئتی که اسم بردم درسال مذکور دریکی ازغندی های پنجوائی موسوم به" مراسی غندی"حفریات مختصری بعمل آورد که از نظر تثبیت قدامت پنجوائی اهمیت بسیار دارد زیرا بار اول ازین غندی هیکلی از گل پخته ربة النوع مادر( مغ بانو) الهه حاصل خیزی و فروانی بدست آمد. قراریکه هم میدانیم الهه مذکور در دوره نه اولی تیک ( عصر جدید حجر) درتمام دنیای قدیم از قبرس و سواحل بحر الروم گرفته تا هندو چین معروف معروف بود و از حوزه سند از (موهنجود یرو) و (هریه ) و بالاخره از شمال غرب قندهار از تپه ( مندیگک) نظایر آن بدست آمده است؛ بهرحال گفته می توانیم که مردمانی که مدت ها درغارهای کوه های پنجوائی زیست داشتند بالاخره از غارها در پای کوه پایان شده و به زندگانی زمین داری درسواحل چپ ارغنداب مشغول گردیده اند و پنجوائی یکی از نقاط رهایش آنها بوده وبه کشت و زراعت در آنجا پرداخته اند و آن روزگاران باستان یعنی از ۵ هزار سال با ینطرف همیشه پنجوائی قصبه حاصل خیز بوده.
کشف کتیبه (اشوکا) درمغرب قندهار فعلی درمجاورت چهل زینه که از پنجوائی به معنی وسیع کلمه آنقدرها فاصله ندارد؛ نشان میدهد که در طی قرن سوم ق -م در محلی که خرابه های شهرکهنه قندهار افتاده شهری آبادی و مردمی بوده ویکی از نقاط آبادان به سمت سواحل چپ ارغنداب درهمین جا قرار داشت. درزمان (آشوکا) پادشاه موریا حتمأ درین جا آبادی ئی بوده و قرائن دلالت می کند که اسکندریه اراکوزی یا اقلأیکی از شهرهای بزرگ یونانی در همین محل بنا شده باشد.
در دوره های اسلامی و درمآخذ این عصر چه عربی و چه فارسی هرجائیکه از (رخد) یا (رخج) اسم برده شده علی العموم پنجوائی هم یاد شده واین هم یک امرکاملأ طبیعی است؛ زیرا پنجوائی یکی از قصبات مهم یا مهمترین قصبۀ (رخج) بود. اوبوالفداء درتقویم البلدان خویش پنجوائی را به دوصورت (پنجوان) (پنجوای) خوانده و آنرا یکی از شهرهای علاقه رخج حساب می کند. این حوقل درحالیکه علاقه رخج را پیوسته به سجستان (سیستان) میداند (پنجوای ) رایکی از شهرهای آن می شمارد؛ درنسخه منسوب به جیهانی هم از پنجوائی اسم برده شده و جزه قصیه های مشهور رخج آمده چنانچه گوید: رخج نام اقلیمی است وقصبه آنرا پنجوای گویند و آنرا
اعمال است و ازجمله اعمال آن که معروف است کمک و بیت المال را از آنجا مال بزرگ حاصل می آید و آن نواحی را غلهای فروان است و درفراخی نعمت است....
آنچه جیهانی درمورد فراوانی غله قصبه پنجوائی می گوید؛خاطره حاصل خیزی و فراوانی حبوبات و غله جات اینجا را در هزاران سال قبل بیاد میدهد.
شهرپنجوائی که درتقویم البلدان ازآن ذکری رفته هنوزهم موجود است و خرابه های آن بر تپه ئی بلند در خود قریۀ پنجوائی دیده می شود.ماحول آنراخندقی پرازآب فراگرفته که درتابستانها قسمأ خشک می شود. تعیین موقعیت شهر پنجوائی ازنظر سوابق وتاریخ ادوار قدیم پیش از اسلام و عصر های اسلامی اهمیت فراوان دارد؛ زیرا قراری که مختصرأ اشاره نمودم؛علاقه غرب و جنوب غرب قندهار فعلی با شواهد و کتیبه و آثاری که از آن بدست آمده؛ یکی از مهمترین نقاط سواحل چپ حوزه ارغنداب بوده. جایگاهی که درادوار اسلام معروف و محل بود و باش مردم بوده حتمأ در روزگاران قدیم آبادانی داشته و به نحوی که اشاره کردم به اساس شواهدی که ازتپه (مراسی غندی) و ازغار (شمشیرغار) مکشوف شده است؛ این سلسله اقلأ تا پنجهزار سال قبل بالامی رود؛ تعیین موقعیت شهرپنجوائی برای تعیین موقعیت شهرها و قصبه های دیگر تاریخی هم بسیار به درد می خورد؛ مخصوصأ اگر فاصله و راه بین شهر(پنجوائی ) وشهر تکین آباد بصور ت دقیق تعیین شده بتواند؛ دریافتن موقعیت دقیق شهر اخیرالذکرکه ازامهات بلاد عصرغزنوی بود؛ توفیق زیاد حاصل خواهیم کرد.
هکذا تعیین راه ها وشوارعی که ازشهرپنجوائی بطرف (بست) و(غزنه) می رفت؛ ما را درپیدا کردن نقاط آبادان دیگری کمک بسیارخواهد نمود؛ درآخیر این را متذکر می شویم که راه جنوبی افغانستان که ازسواحل ارغنداب از راه غزنه و ملتان بطرف و ادی سند می رفت؛ اهمیت شایانی داشت که تا حال متاسفانه به اهمیت واقعی آن پوره ملتفت نشده ایم.
۲/ ۴/ ۳۷