حدیث واقعات غوروغرستان و فيروزه کوه
اما شهرفيروز[ه] کوه، که دارالملك سلاطين غور بود، درشهورسنه سبع [و]عشروستمایه، اقلان چربی (۳) باحشمهای مغل بدرشهرآمد و بیست واند روزجنگهای قوی کرد(ند) و نامراد بازگشت(۴) خلق فیروزه کوه باملك مبارزالدين سبزواری (۵) خلاف وخروج کردند، ومبارزالدين بضرورت به قلعه بالا رفت، وآن قلعه یی بود، برشمالی مشرقی شهربرسرکوه بلند و شامخ ،و بدان (۶) موضع درعهد سلاطين غوريك قصربزرگ بیش نبود،ورفتن مستورها برآن ممکن نبود (ی)
اما درین عهد ملك مبارزالدين سبزواری آن قلعه را معمورکرده(۷) بود، و دردورسرآن کوه (باره) برکشید[ه] وراه آن قلعه چنان کرده بود،که شتر(با) بار، برآن قلعه بررفتي،ومرد [ی] هزاررا امکان مقام بودی وچون میان اهل (شهر) فيروزه کوه،وملك مبارزالدین،مخالفت افتاد،مبارزالدين درقلعه بالارفت،اهل شهربخدمت ملك قطب الدین حسن (۸) طاب ثراه،مکتوب (۹) نبشتند،وآمدن اورا استدعا نمودند وملك قطب الدین با لشکرغور(۱۰) درفیروزکوه رفت، و پسرعم خود ملك عمادالدین زنگی بعلی (۱۱) را درفیروزه کوه نصب کرد، وآن (۱۲) حال درشهورسنة ثمان [و] عشرو ستمانه بود، چون لشکرکفارازغزنين با اوکتای بطرف غورآمدند، يك فوج مغافصه برفیروزه کوه براند[ند]ملك عمادالدین زنگی را در شورسنه تسع [و] عشروستمائه شهيد کردند،وخلق( شهر) را به شهادت رسانیدند، ومبارزالدين
(۱)مط ومب وراورتی: غرجستان (ر: ۲۹) (۲) نام این شهرمعروف درنسخه اصل دراکثرموارد(فیروزه کوه) نوشته شده و درمط ومب همچنین (۳) مط رمب و راو وتی : جز بی (۴) مط و مب:گشتند (۵) اصل ومط و مب: شیرازی، راورتی: سبزواری،(۶) مط و مب: وبران (۷) مط و وب: گردانيد.(۸) راورتی: حسین، که دربرخی ازنسخ خطی وی حسن هم نوشته شده(۹) مط ومب:مکتوبات،(۱۰) مط ومب: لشکرخود (۱۱) کذا دراصل ومب: نعلی، این کلمه درنسخ خطی راورتی بعلی، لعلى، نعلی بوده، که صحت یكی ازین صوربمن معلوم نشد(۱۲)مط ومب: این.
خروج مغل طبقه۲۳ (۱۳۳)
ازقلعه بیرون شد،وبطرف هرات رفت(۱) آنجا شهید شد،وشهرفيروزه کوه تمام خراب گشت.
اما قلعه تولك: ملك مبارزالدين حبشی نیزه ور، ازجهت سلطان محمد خوارزم شاه طاب ثراه، ملك تولك بود،وقلعه تولك حصاریست معلق، با هیچ کوه پیوند ندارد، و بنياد آن قلعه، ازعهد منوچهراست، وآرش تیرانداز، آن قلعه را داشته است (۲) بربالای آن قلعه درسنگ خارا خانهاست، که آن را ارشی(۳) گویند، و امیرنصرتولکی بر بالای آن قلعه چاهی بآب رسانیده است، دور چاه بقدر بیست گز در بیست باشد، در سنگ خارا، هرگز آب آن چاه کم نشود به گشش و پا یاب هم ندارد، قلعه بس محکم است، میان غوروخراسان چون سلطان بدربلخ آمد، حبشی نیزه ور، با لشکرتولك به بلخ بازآمد وخدمت درگاه اعلی در یافت،اورا فرمان شد، تا به تولك باززود وتار قلعه واستعداد جنگ مغل مرتب کند ، چون باز آمد، اول سال سنه سبع وعشر وستمائه،چند کرت سوارمغل بالای قلعه آمد، و درحوالی بدوانید[ه] و درشهورسنة ثمان [و]عشر وستمائه، فيقونوین که داماد چنگیز خان بود، و چهل هزارسوارمغل،و دیگراصنافي داشت، با لشکربپای (قلعه) تولك آمد، حبشی نیزه ور،ازومالی قبول کرد،واز قلعه فرود آمد، واو را خدمت کرد، و بنده باز گشت، وحبشی نیزه ور، آن مال که قبول کرده بود، براهل تولك قسمت کرد، وبه عنف بستد وآن حبشی نیزه ور، درجوانی [و] اول عهد سلطان [محمد] خوارزم شاه مردی مفرد بود، نیشاپوری مسیحی(۴) دوز، درخراسان وخوارزم مثل او نيزوری نبود بكرات ازلفظ اوشنيده شده است،که اگربه روی زمین برپشت بازخسپم(۵) و چوبی بدست گیرم،چهارمرد نیزه دار(۶)را ازخود دفع کنم، في الجمله عظيم نیکومرد بود،خیرات بسیار داشت(۷) وصدقات بی شمار، درین وقت بجهت قسمت مال، كل خلق تولك ازوي مسترید(۸) شدند، و درمطالبه آن زحمت ديدند،ویکی
(۱) مط ومب:آمد(۲) مط ومب:داشتند (۳) منسوب به ارش تیرانداز داستانی معروف باستانی (۴) نوعی ازموزه نازك که اکنون هم ماسی کوبم(۵) مط ومب: بازخم و چوبی(۶) مط ومب: نیزه ور (۷) مط و مب واوراخبرات بسیاراست، (۸) ماده:مسترید.
(۱۳۴) طبقه۲۳ خروج مغل
از افاضل دران وقت (۱) بیتی گفته است چون الطيف است (۲) آورده شد، تا درنظر پادشاه اسلام آید،واهل بلاد تولك رابدعا یاد دارند،خواجه امام جمال الدين خازنچی(۳) گوید،(رحمة الله عليه)
نظم
گفتم حبشی نیزه ور! این خسران چیست ؟
با تولکیان شکنجه و زندان چیست ؟
گفتا که منم کفشگرو فيفوسگ
سگ داند و کفشگر که درانبان چیست ؟
رحم الله الماضين منهم، وادام دولة السلطانية » (۴) چون تولکیان ازحشم و"رعايا استرادت (۵) پذيرفتند،وبروی خروج کردند، واورا بگرفتند، وقلعة تواك وحبشی نیزه وررا بدست هاك قطب الدين (باز) دادند تا[ باز دارد] و ملك قطب الدین بدان قلعه آمد،وپسر(خود ملك تاج الدين (محمد) را بدان قلعه نصب کرد،وخال این کاتب که منهاج( سراج) است واسم او قاضی جلال الدين مجدالملك احمدعثما ن حاکم نیشاپور (۶) بود، خواجه و متصرف بود، چون حبشی نیزه ور بدست ملك قطب الدين آمد، مدتی او را مقید داشت، با قبتش اجازت داد،تا به قلعه فيواررفت وآنجا ملک [قلعه]اصيل الدين (۷) نیشاپوری بود،او را بگرفت،وشهید کرد،وچون قلعة كاليون بدست کفارافتاد،(۸ )هل قلعه تولك که قرابتیان (۹) خواجه بودند،درشهورسنه سبع [و] عشرستهایه پانزده سرخیل هم ازقرابتان (۴) باهم بیعت کردند،وخواجه را شهید گردانيدند،و پسرملک قطب الدين (را) بخدمت پدر[او] بازفرستادند،و درمدت چهارسال با کنارجهاد بسیارکردند،واین کاتب که منهاج (۱۰) سراج است، درین
(۱) اصل: افاضل دربین بینی ؟(۲) مط ومب: لطيف بود،(۳) کذا درمط و مب و راورتی،اصل: جلال الدين حارزیحي، راورتی کوید که این به معنی خزانه داراست و درنسخ بصور ذیل آمده: حارولحی جارولحی احازیحی (۴) کلمات بین درهب نیامده (۵) مط ومب:استزادت (۶) كذا في الأصل،مط و مب:حاکم نیشاپوری بود،راو وتی: حاكم تساوی (۷) راورتی پهلوان اصيل الدين (۸) مط و مب: آمد.(۹) اصل: قرابتان (۱۰)راورتی: منهاج الدين سراج
خروج مغل طبقه۲۳ (۱۳۵)
چهارسال درغزوات با اهل تولك موافقت مینمود، که همه اقربا واخوان بودند بعاقبت ازدست کفاربسلامت ماند. چون اهل تولک برملك قطب الدین عاصی شدند، ملک قطب الدین عزيمت هندوستان کرد درسال سنه عشرين وستمائه (و)حصار تولك بسلامت ماند،وبعد ازاین(۱) کاتب را دوکرت اتفاق سفرقهستان افتاد، بوجه رسالت يك کرت(۲) درسنه احدى وعشرين وستمائه،ودوم كرت (۳) درسنه اثنی وعشرين وستمائه،پس درشهورسنة ثلاث وعشرين وستماته،ازجهت ملك ركن الدین خيسار(۴) بنزديك ملك تاج الدين يذا لتنگین (۵) رفته شد،وازجهت تاج الدین درین سال هم درسالت رفته شد [به] (نزدیکی) پادشاه قهستان باطرف نيه (۶) زمستان، و بعد ازآن به اطراف هندوستان آمده شد تاج الدين ینالتگین (۵) بتولک آمد [و] اهل قلعه اورا خدمت کردند وايشان را بسیستان برد، درواقعه سیستان همه شهادت یافتند،وآن قوم آنجا بماندند،اميرتولك هزبرالدين محمد بن مبارك بود، دراو نزدیک كيك خان (۷) رفت، و تا امروز آن قلعه فرزندان او دارند (و السلام )