دیباچه
قاموس جغرافیائی افغانستان که اینک جلد اول آن در ظرف (۴۹۰) صفحه از حرف(آ) تا حرف(ج) حاوی ( ۲۹۱۵) عنوان طبع و نشر گردید ، نخستین اثر یست که راجع به اعلام جغرافی کشور بوجود آمده و در خصوص ولایات ، حکومت اعلی ، حکومت کلان، حکومت محلی ، علاقه داری ، قراء، قصبات، شهرها، کوه ها ، تپه ها ، و انواع حیوانات ، اشجار ، پیداوار زراعتی ، فواکه ، صنائع ، مقامات متبرکه شغل و پیشه و سائر خصویات هر منطقه معلومای میدهد انجمن آریانا دائرة المعارف چندسال قبل هنگامیکه کار دائرة المعارف شروع و نسبت بمواد جغرافیائی وطن برای آریانا دائرة المعارف ضرورت احساس نمود ، به تدارک آن اقدام کرد بدین قرار که تقریباً ۹۵ فصید اعلام را باموقعیت طول البلد و عرض البلد آن از روی ۹۲ قطعه خریطه جغرافیائی افغانستان استخراج نمود ، چنانچه برخی ازین اعلام بطور ناقص تنها بقید طول البلد و عرض البلد درجلد اول آریانا دائرة المعارف نیز طبع شده ، لکن اخیراً انجمن به این عقیده رسید که باید این اعلام حتی الامکان تکمیل شود ، یعنی معلوما ضروریه که بتواند چگونگی و خصوصیات هر ولایت ، حکومت ، قریه، و قصبه را چه از حیث کیفیت طبیعی و چه از رهگذر اوضاع اقتصادی و حیات اجتماعی مردم معرفی کند تهیه گردیده و به صورت یک قاموس جغرافیائی طبع شود . تا از یک طرف درین قسمت بکار دائرة المعارف کمک کرده باشد و از طرف دیگر بنیان جغرافیه عمومی کشور به حیث یک سنگ تهداب قرار گیرد . لهذا دو سال قبل ( یعنی در سال ۱۳۳۲) در ضمن کار آریانا دائرة المعارف این خدمت سگنین را نیز سردست گرفت. و بعد از غور و تعمق نسبت به انجام این مقصود به وظایف و کا رهای ذیل ملتفت و مواجه گردید. که اجرای آن حتمی پنداشته شد چه بدون آن این اثر ناقص مانده و قابل طبع و نشر نمیشد :
۱ـ همه اعلامی که خواه از خریطه های افغانستان استخراج و خواه به وسائل دیگر فراهم شده بود باید به شکل قاموس به ترتیب ( الف با) که از ( الف ) تا (ی) بحدود تخمین (۱۵۰۰۰) آرتیل میرسد .
۲ـ تمام طول البلد ها و عرض البلد ها و ارتفاعات اغلامی را که درین جلد طبع شده است در خریطه های جغرافی به فت وانچ ومیل قیده شده بود به سلسله متری تبدیل کرد .
۳ـ چون خریطه های جغرافی که قسمت اعظم مواد این قاموس ازآنها استخراج شده نسبتاً قدیم میباشد لابد تا کنون در تشکیلات اداری و حتی در نام های قراء قصبا و محلات کشور تغیرات و تحولاتی وارد گردیده است که با صورت تشکیل اداری ونام های امروزه بعضا مطابقت نمیرساند و لازم بود که مواد با تشکیلات اداری موجوده مطابق ساخته شودو اسمائیکه در مرور زمان بنابر علل واسبابی
خواسته و تمام اعلامیکه درین جلد به طبع رسیده است به تشکیلات حاضره اداری تطبیق گردید ووقتاً فوقتاً بوزارت داخله مراجعت و مفاهمه نموده با کمک و همکاری ایشان حتی الوسع اغلاط واقعه و تحولات حادثه تصحیح و بصورت واقعی امروزه در آورده شد و در تدوین جلد های ما بعد نیز این کار دوام خواهد داشت .
۴ـ تا جائیکه میسر بود ارتفاعات بر خی اعلام از سطح بحر ماننند بعضی کوها ، شهرهای عمده، قریه ها وغیره مواضع از روی تازه ترین خریطه جغرافی استخراج و بمادهٔ مربوطه آن قید شد .
۵ـ حتی الوسع ذریعه اعضا ٔ مسلکی انجمن دائرة المعارف بماخذ دارند، راجع به مواد مندرجه این قاموس معلومات جغرافیائی از قبیل حیوانات، نباتات ، پیداوار زراعتی ، صنائع مروجه، اشجار، فواکه، پیشه و حرف اهالی مقامات متبرکه از قبیل: هزارات مشهور ومساجد جامع وحتی الوسع فوکلور های مربوطه را از کتب و جرائد داخلی و ماخذ خارجی فراهم کرد، و هم فهرست حکومتی ها و علاقه داری های مربوطه هر ولایت و حکومت اعلی را برایشان ارسال و تقاضا نمود تا راجع به حوزه حکومات و علاقه داری های خود ذریعه اشخاص تعلیم یافه و مامورین منور معلومات فوق الذکر را تهیه کرده بفرستند چنانچه تا یک اندازه معلومات مفیدی نسب به بعضی مناطق فراهم کرده فرستادند ، که از آن خیلی استفاده بعمل آمد، طبیعی است این کار یعنی تتبع مضامین در تدوین جلد های مابقی این اثر هم دوام خواهد داشت .
۶ـ صورت تشکیل و تعداد مکاتب ابتدائیه ، متوسطه ، لیسه و مکاتب دهاتی از وزارت معارف خواسته شد و در مناطقیکه مکاتب تاسیس گریده است تحت آرتیل مربوط آن قید شد.
۷ـ حتی الامکان فاصله هر شهر ، ده ، قصبه ، قریه، علاقه درای و حکومت محلی از حکومات کلان یا حکوم اعلی و یا ولایا مربوطه آن جستجو و قید گردید تا علاوه بر موقعیت طول البلد و عرض البلد جغرافی خود معلوم شده بتواند که از مرکزیت اداری خود چه اندازه مسافه داشته و بکدام سمت واقع میباشد .
۸ـ در مناطقیکه اداره مترولوجی تاسیس شده است وضعیت اقلیمی آن از قبیل حداکثر وحد اقل درجه حرارت و برودت و بارندگی سالانه ، از شعبه مترولوجی خواسه و تحت نام همان منطقه ثبت گردیده و ثبت خواهند شد . معهذا مطالب عمده و مهمی باقی مانده است که باوجود کوشش و مراجعات مکرر بدو اثر مربوطه بدریافت آن موفق نشدیم و آن عبارت از تعیین مساحه اراضی مزروعه، مساحه اراضی باثر ، مساحه جلگه زار ها و هکذا مناطق و مساحه جنگل زارها ، تعیین مساحت سطحیه ولایات ،حکومات اعلی ، حکومات کلان، و تعداد نفوس آنهاست ، ولی امید است هنگامیکه بار دیگر به طبع این قاموس اقدام می کنند همچه نواقص با مساعد روزگا رو نیسر و سائل کاملاً رفع گردد ، زیرا این طبع قدم ابتدائی است که برداشته شد و هر کار ابتدائی از لغزش ، اشتباه ونواقص بری نمی توان بود . نا گفته نماند که مملکت ها افغانستان در قلب آسیا، به اعتبار طول البلد در قسمت شمال نیم کرهٔ شرقی بخط ۶۰ درجه و ۳۰ دقیقه و ۷۵ درجه و ۵۰ دقیقه وبه اعتبار عرض البلد در قسمت شرق نیم کرهٔ شمالی
به خط ۲۹ درجه و ۳۰ دقیقه و ۳۸ درجه و ۳۰ دقیقه واقع میباشد . طبیعی است تمام قراء قصاب و سائر اعلام جغرافی افغانستان که درین جلد داخل است و یا در جلد های ما بعد ای کتاب درج خواهد شد بین خطوط طول البلد و عرض البلد فوق اذکر می باشد و هر آرتیل که از حوزهٔ درجات متذکره خارج باشد بوضاحت میتوان دانست که موقعیت آن غلط بوده و سهو واقع شده است . در پایان مقال ، انجمن دائرة المعارف از همکاری های همیشگی وزار جلیله معارف، خاصتاً درین قسمت از کمک های وزارت داخله که عند المراجعه اشتباها ما را رفع کرده اند سپاسگزار است . انجمن آریانا دائرة المعارف از تمام اهل بینش آرزومند است که به حیث کمک ، اشتباهات ما را یاد داشت فرموده با معلوما ثقه تریکه راجع به هیر یک از مواد مندرجه این کتاب داشته باشند و مستقیماً به اداره انجمن بفرستند تادر چاپ دوم زیر نظرباشد زیرا گفتیم که چون اثر ابتدائی است از سهو و خطا خالی نیست . بنده به حیث رئيس انجمن از زحماتیکه جوان منور و فعال محمد حکیم ناهض عضو انجمن و متصدی شعبه گزیتر در ترتیب و تحقیق مواد این قاموس متحمل شده و اهتمام ورزیده است و از خدمات قیمتداریکه آقای غلام علی عشنلی عضو دانشمند انجمن دائرة المعارف و آقای عبدالصمد جاهد سابق عضو این انجمن ، در تتبع و نگارش و تهیه مضامین متعلقهٔ هر یک از اعلام انجام داده اند ، خیلی متشکر است و امید قوم داری که بمدد گاری خداوند و به زحمت کشی و جدیت همکاران صمیمی و داشنمند خود به تدوین طبع ونشر جلد های باقی ماندهٔ این اثر نیز یکی بعد از دیگری موفق خواهم شد . ومن الله التوفیق وهوالمستعان
سید احمد شاه هاشمی