کتیبۀ صندوقچۀ کورم

وادی کورم در جنوب سپین غربر خط مرزیشرقی افغانستان واقع و چون گذرگاه فاتحان و کاروانهای هند طرف زابل و کابل بود . همواره در تاریخ اهمیتی بسزا داشت و این صندوقچۀ مسی دارای شکل ستو پاست که 4 سطر کتیبه بردورا دور خود دارد و یکی از نوشته های مفصل خروشتهی است بدین مضمون:

«در سال 20 و بیستم ماه اوه دونه که (1) شویده ورمه پسر یاشه (2) بنای یادگار حضرت ساکامونی را درین باغ خودش در نیو ویهاره به موافقت معلمان سر واستیوا ده (3) در یک ستوپه برای ثواب تمام مخلوقات نهاد. آن حضرت گفته بود : در دوام جهل به آیین در پنداشت آیین اساسی (4) (تصور مادیات ) در ادراک نام و پیکردر نام و پیکر شش وسیله (5) در تماس این شش وسیله ( با محسوسات ) در علاقه با احساس – درتشنگی احساس ( اشتها بمادیات ) – در تشنگی ولی در حرص حیات در زایمان زده گانی – در پیری – مرگ – مصیبت – پراگندگی – درد – افسرده گی و نا امیدی . چنین است اصل مجموعۀ رنج برای تمام موجودات.

و این پره تیت یا سه موت پاد (6) از طرف ماهی فه تیع (7) به تعظیم همه مخلوقات نوشته شد .» درین کتیبه ماه ائه دونه که عبارت از ماه یونانی اودو نایوس (8) است که مطابق باشد باد2 جنوری 148 م (9)

20-  نوشته پرهاله یک مجسمه بودا در موزۀ لاهو هدیۀ « بوسه ورمن » (10)

21- نوشته بریک تختۀ موزیم لاهور (  ...... سنسکاره (11) )

22- پنج سنگ نوشته لوریان تنگی سوات سفلی نزدیک قریۀ پیلانه که در سنه 1896 م کشف و در موزۀ کلکته محفوظ اند:

نوشته یک سنگ : در سال 318 بیست و هفتم پروشته پده (12) تحفۀ بودها گوشه (13) پیر وسنگها ورمه (14) ( مطابق 27 اگست 275 م ) (15)

نوشته دیگر : تحفۀ بودها ورمه (16) درستوپۀ کهنده نه (17)

نوشته دیگر: تحفۀ بود ها میترا (18) پیر و بودهار کشیته(19)

نوشته دیگری : تحفه اکشه ییکه (20) پیر وشره مه نه سد هرمه ره نه (21)

نوشته دیگری : تحفۀ سینهــامیتره (22) پیرو سی هی لیکه (23)

23 – کتیبۀ مایره (24) نام یک قریه در کو هپایه نمک ضلع جیلم (پنجآب) در صد میلی جنوب تکسیلا سال 58=27 ق ، م (25)

24- کتیبۀ ممانی دهیری (26) در چار سدۀ شمال شرقی پشاور که در همان پشکلاوتی تاریخی واقع است (نمبر 51 موزۀ پشاور) تاریخ این کتیبه 5 ماه مارگه سیر اس (27) سال 58= اول نومبر 216 م است که بریک مجسمه بودا چنین نوشته اند : « در سال 85 پنجم ماه مارگه شیر اس این تحفۀ دینی از طرف شرمه دهرمه پری یه (28) باعزاز ... و آموزگار او بودهه پری یه (29) و برای صحت بخشی مریدان او .»  (30)

25- مانی کیاله (31) مجموعۀ خرابه های قدیم بین حسن ابدال

وجیلم در ۳۳ درجه و ۲۷ دقیقه شمالی و ۷۳ درجه و ۱۷ دقیقه شرقی واقع است و در اینجا کنیبه های ذیل کشف شده :

الف : ظرف حفظ هاکستر ( بطور گلدان ) که بیرونی آن مسی بود و در ان ظرف نقره جای داشت و‌ در داخل آن ظرف طلایی خاکستر بود و‌ بر یک سنگ چنین نوشته بود که هفت سطر در بین و دو سطر به دست راست و سه سطر به دست چپ آن است مورخ سال ۱۸ بیستم کارتیکه = ۹ اکتوبر ۱۴۵ م .

« در سال ۱۸ روز بیستم ماه کارتیکه (32) در عصر شاهی مهاراجه کنیشکه جنرال لله (33) از نژاد کوشانه و آمر او قاف کشتره په و یشپاسی (34) وقف کننده درویهاره خودش که یادگار های متعدد حضرت بودا را با سه نفر ذیل می سازد ویشپاسیه و خوده چه (35)

و بوریته (36) معمارویهاره و تمام جمیعت را هبان ثواب این بنای خیر با بودا ها و شر او که ها (37) به برادر سوره بودهی (38) و بوریته معمار ترمیم کننده رسیده باد .» (39)

در مانی کیاله کتیبه های مختصردیگری هم بدست آمده که از ان جمله برمیزک سیمین 

« تحفه گومنهه (40) معمار » و بر یک جبعه مفرغی موزهٔ بریتانیا « تحفه کاپیسا (41) کشترپه پسر گره نه  و هریه که » (42) نوسته شده است . (43)

۲۶- کتیبهٔ تختهٔ سنگی ما نسیهره واقع شمال ایبت آباد که در انجا کتیبه فرامین آشوکا هم بر کوه بچه یی موجود است. این تخته سنگ دوپارچه دارد و بموزه کلکته در ۱۸۹۸ م انتقال یافته که در سال ۶۸ = ۱۷ – ۱۶ ق ، م نوشته اند و ده سطر است. چون آسیب زیاد دیده مضمون آن مبهم است : « در سال ۶۸ ... قوت شاهی (؟) به حکم فرمان ... برای هشت سال لغو گردید.....» (44)

۲۷ – کتیبهٔ مار گوس (45) واقع سوابی دو میلی دریای سند شمال ۱۱۷ (؟) = حدود ۳۳ یا ۳۲ ق ، م دربارهٔ تاریخ یک چاه . (46) 

۲۸ – کتیبه به شکل یک فیل کنده برسنگ در موزهٔ متورای هند که بر آن نوشته اند « یادگار استخوان گردن آن حضرت » (47) 

۲۹ – نوشته های ستون سر شیردار متو راکه (۱۶) سطر دریاچه های متعدد داردو بسط خط خروشتهی را تا اواسط هند میرساند (48) این کتیبه در تاریخ هند و ساکه ها خیلی مهم است زیرا آنرا به امر ملکه بزرگ ایاسیه که مویی (49) بنت یووه راجه خره وسته (50) همسر مها کشتر په روجوله (51) و مادرن ه دباکه (52) نوشته اند. و راجع به وقف معبد و تصدیق موقعیت های رسمی رجال و افراد خاندان های مقتدران عصر است و این رجوله را یکی از حمکرانان ساکه در اوایل قرن اولا میلادی دانسته اند . (53)

30- کتیبه چند حرفی میر زیارت در شهر نا پرسان اشنغر شمال شرقی پشاور و کتیبه موزه لاهور از همین شهر نا پرسان بر پایه یک بودهی ستودار دو سطر راجع به وقف برای سلامتی بودهه ورمه (54)

31- کتیبه تخته سنگ موزه لاهور که کوه بنج (55) سلسله مهابن مجاری دریای سند علیا بدست آمده و به سال 102 = 18-19 م تاریخ ساختن یک چاه است(56)

32- کتیبه تخته سنگ موزۀ لاهور که از موچای اراضی یوسفزایی شرقی پشاور بدست آمده و در سال 81=4-3 ق  ، م در ساختن چاهی از طرف تبعۀ وشی شوگه (57) نوشته شده است.(58)

33- کتیبه سنگی ناو گرام واقع خود و خیل شمال شرقی دریا سند علیل در موزه لاهور در باره یک وقفیه در یک سطر.

34- کتیبه 3 کلمه مکشوف از نو شهرۀ شرقی پشاور بر یک پایۀ مجسمه که در آن کلبمه کریده (59) به معنی ساخته و بنا آمده است.(60)

35- کتیبل دو سطری سنگی که از پاچا بین جمالگرهی و تخت باهی شمال شرقی پشاور بدست آمده و در موزۀ لاهور است. و تاریخ آن سال 111 روز پانزدهم شراونه مساویست با 23 جون 27 م و مضمون آن چنین است : درسال 111 روز پانزدهم ماه شراونه (61) این چاه از طرف سنگه میتره (62) پسر آننده (63) به تعظیم مادر و پدرش برای فایده و خوشی تمام مخلوقات ساخته شد (64)

36- سه سطر نوشته بر پارچه های ظروف موزۀ پشاور که از پاتود هیری پشاور بدست آمد و همه راجع به وقف و ایصال ثواب آن به اشخاص است. (65)

37- کتیبه سالم پور پنجتار : در دامنه های مهابن که در 73 درجه و 31 دقیقه شرقی و 34 درجه و 14 دقیقه شمالی واقع است. 

نوشته  سنگی سال 122- اول ماه سراونه = 7 جون 38 م عهد ساکه بمضمون ذیل بدست آمده.

« در سال 122 ماه شراونه درعهد کوشانه مهاراجه سر زمین شرقی کسوه (66) از  طرف مویکه (67) خلف اورو موجه (68) منطقه فرخنده گردید. و در آنجا دو باغ از طرف من وقف شد. با این اقدام قابل تمجید ... منبع جاویدان خیر .(69)

38- بر یک پارچه عقیق که در پاریس است با تصویر یک شخص ایستاده دارای دستار و لباس برزو و پیراهن درشت کلمۀ پونیه مته (70) نوشته شده است و آن را از عهد یونانیان باختر دانسته اند (71)

39- کتیبه سنگی پاتهیار واقع یک میلی کانگرا ( پنجاب ) در دو سر که خارج از منطقه نفوذ خروشتهی است و بران نوشته اند: تالاب راتهی تره (72)

40- کتیبه بر تخته سنگی که از خود وخیل غربی مهابن در دو سطر بدست آمده : « متولی ویهاره ... این ستوپه را ساخت .» (73)

41- کتیبۀ سنگ کوچک موزۀ پشاور در یک سطر از عهد قدیم ساکه : که ره وید ( ساختۀ ) مایتریه » (74)

42- کتیبه دو سطری پشاور موزیم از عهد قدیم ساکه که از خو وخیل غربی مهابن یافته شده « بنای یادگار بهگه وت (75) . . . وقف » (76)

43- کتیبه بر یک سنگ بنا در پشاور موزیم نمبر5 که چند حرف دارد عهد قدیم ساکه (77)

44- کتیبۀ سنگ کوچک موزه پشاور نمبر 7 دارای چند حرف از عهد قدیم ساکه.(78)

45- کتیبه بریک هیکل حجاری شده دو پهلوان دو موزۀ پشاور که 

پران فقط نام میناندره (79) نوشته که شکل خروشتهی نام یونانی میاندروس (80) باشد. از عهد قدیم ساکه .(81)

46- بر یک پایۀ مجسمه سنگی که در کلب افسران پشاور بود در یک سطر مربوط به عهد قدیم ساکه نوشته شده : وقف دیپانکه ره (82) ساخته تا کهتیدره (83)

47- کتیبۀ سنگی موزۀ پشاور نمبر 20 ( عهد قدیم ساکه ) که تاریخ خروشتهی آن مساویست با 24 اپریل 84 م . « در سال 168 پانزدهم ماه جیای شتهه (84) این چاه بطور وقف بهمت تره وه شه کوره (85) مربوط خوده چه ویهاره کنده شد (86)

درینجا کلمۀ خوده چه با مقایسه کتیبۀ مانی کیاله در خور توجه است .

48- کتیبه نمبر 21 موزۀ پشاور بر سنگی ( 16×9×6 انچ ) که در شنه 1916 م از طرف اورل ستین به موزه داده شده و به عهد کوشانیان متعلق است. درین کتیبه نام مهاراجه و تاریخ آن ساییده شده و خوانده نمی شود و در بارۀ کندن چاهی است از طرف برهمن واسو دیوه (87) پسرایندر دیوه (88) ساکن اوبهاره (89)

49- کتیبه نمبر347 موزۀ پشاور بر یک هیکل حجاری شده بودهی ستوه نشسته که تخته نوشتن در دامن دارد و بر آن چنین نوشته اند: « در گیتی که نوشتنی های خدایان و مردمان آنجاست ». این کتیبه  به عد قدیم ساکه متعلق است (90)

50- کتیبه راول نزدیک متهوره برکنار شرقی جمنا که در موزه متهوره موجود است دارای چهار سطر متعلق به عصر کوشانیان سال 41=168 م (91)

51- کتیبۀ سدو واقع کنار شرقی دریای پنجکوره در غرب کوتل گتگله (92) برراه سوات بر یک خرسنگ کوهی در چهار سطر که خوانش آن کاملا صورت نگرفته است  .(93)

52- چند پارچه ظروف گلی شهر بهلول (94) شمال شرقی پشاور که دارای حروف و کلمات خروشتهی است ولی به تحقق خوانده نشده متعلق به عصر قدیم ساکه  (95)

53- کتیبۀ شاه داغور (96) واقع وادی اگرو ضلع هزاره 34 درجه 30 دقیقه شمالی و 73 درجه 4 دقیقه شرقی بریک خر سنگ کوهی. متعلق عصر قدیم ساکه و سال 60 = 25 – 24 ق ، م : « از راجن دامیجه ده (97) در سال 60 ساکه با بهادو (98) و پدراووله وردهه (99)  برای ثواب پسرش میتره وردهنه (100) ... برهمن . و مادر و برادرش (101).

54- در شاه داور کتیبه دیگر بسیار آسیب دیده هم در 5 سطر موجود است متعلق بهعصر قدیم ساکه در عصر ازیس (102) در بارۀ وقف یک شخص متمول مشهور شیوه رکس کتیبه (103) نوشته شده و املای نام ازیس در خروشتهی ایاسه (104) است و بدو خط یونانی و خروشتهی مسکوکات  سیمیس او هم یافته اند . که زمان این کتیبه بین 80 – 102 ساکه باشد. (حدود 64 م ) (105).

55- کتیبه ها صندوقچۀ کنشکا : درشاهجی دهیری بیرون دروازۀ گنج شهر پشاور . درسنه 19209 م در جای ستو په بزرگ از خاک براورده شده ، که در بین آن جعبۀ منقش مسی به بلندی 4-انچ  و قطر 5 انچ باسر پوش محکمی موجود بود و هیکل های بودای نشسته هم دارد و هیکل کنشکابین ارباب انواع  مهر وماه  واقع است و برسرپوش جبعه برخی اشکال بودا – برهما – ایندره (106) 13 یده میشود  و در بین ایبن جبعه برخی از یاد گار های بودا محفظ بود که  آنرا لارد کرزن (107) وایسرای دهم هند به بودا ئیان برما داد تا آنرا در مبعد ( مندلای ) (108)

گذشتند . (109)

تعین سال اول کتیبه ( مطابق 128 م ) مشکوکست و در ذکر نام کنیشکای اول نباشد بلکه کنیشکای دوم مذکور در کتیبه آرا خواهد بود که مورخ است بسال 41 (169 م )

و بلاخره تاریخ این کتیبۀ و جبعبه را بین سنه 87 – 325 م تعیین کرده اند وروزن فیلد باجان مارشل هم عقیده است که همان حدود سال 41 باشد (110) . درین کتیبه نام اگی شله (111) را هم ما خوذ از اگی سیلوس (112) یونانی پنداشته واورایک هنرمند یونانی گفته بودند ولی بعد از ستین کونو این عقیدۀ از طرف (بورو) (113) رد گردیدو گفت که این نام بااگی سالا (114) زبان پالی شبیه است که در خروشتهی و برهمی هم آمده است. بورواین کلمه را لقب ماموری شمرده است که بکار تعمیر ویهاره مامور بودو بنابرین این بنا و جبعه تقدیمی کدام امپراتوری نیست بلکه مانند سایر کتیبه های متهوره تنها به عصر شهزادگان کوشانی ربط دارد(115)

ترجمه مضمون کتیبه : در سال اول (؟) کنیشکادر شهر اما ... این وقف دینی با قصر ... ضمیمه شد . دران خیر و سعادت همه مخلوقات باد  ! معمار آن بنده اگی شله در ویهاره کنیشکادر سنگارامۀ مها سینه (116) بموافقت معلم سره واستیوادین.(117)

همچنین درین تپۀ شاهی متصل پشاور پارچه های خشتی زیادی بدست آمده که بران کلمات و حروف خروشتهی منقوش  و در موزۀ پشاور محفوظ اند .

56- کتیبه شکردرۀ کیمبل پوذماورای اتک در موزۀ لاهور متعلق به عهد کنشکا دارای چهار سطر نوشته و یک شکل خر و یک گلدان که تاریخ خروشتهی آن مطابق است با 27 جولای

« در سال 40 روز 20 ماه پراوشتهه پدهاین چاه در معبر شالا (118) بطور تحفۀ اصحاب درونی په دره (119) »

57- کتیبۀ مهر مسی یکی از کشترپه های دورۀ قدیم ساکه در وادی هزاره تا چیناب بنام شیوه سینه کشترپه شهر ابهی ساره برسته (120)

58- کتیبه سکاره دهیری (تپه زغال ) در هشت میلی شمال چارسده پشاور بریک مجسمه موزۀ لاهور مورخ 10 می 2315 م : در دو سطر « در سال چارصدم یک کم (399) روز 22 ماه آشاد ه (121) . در جنت ( روزدهم ) او (زن ) باد! من نگهداری اطفال را میخواهم .» (122) ستین کونو عقیده دارد که اصل این کتیبه یک نوع منظومه (123) است که هر مصراع آن 6+4+3  سلایبل دارد و بنابرین در تاریخ اوزان عروصی اهمیتی خواهد داشت .

59- کتیبه سوی ویهار (124) در 16 میلی شمال غرب بهاولپور بریک تختۀ مسی دارای چهارونییم سطر که تاریخ خروشتهی آن مقارنست با 7 جون 139 م : « در زمان شاهی مهاراجه دیوه پتره کنشکا در سال 11 روز 18 ماه دایسیوس (125)  هنگامیکه راهب ناگه دته (126) مبلغ دستورو مرید مبلغ دمتراته (127) مرید مریدان مبلغ بهاوه (128) درینجا درد منه (129) سکونت نموده پس متولی ویهاره زاهد بالا نندی (130) و مادرش کد بانو بله جیا (131) علاوه بربنای این مسکن دیوار دورا دور آنرا بعداً ساخت . برای همه مخلوقات وسیلۀ خیروخوشی باد!(132)

60- کتیبه ظرف خاک روغنی که سوات بدشت امده و به یکی 

از حکمرانان یونانی منسوب و ترجمه کتیبۀ دورادور ظرف چنین است : « از تهیو دوروس میریدرخ (133) این یادگار های حضرت ساکیا مونی بمقصد محافظ همه مردمان بناشد.» (134) کلمه میریدرخ درین کتیبۀ یک لقب یونانی میریدرکوس(135) دوره یونانیا ورومن است که معنی آن حکمران یک ناحیه است واو در کابل یا اراکوزیا یا کدهار  را ماموریت داشته است. (136)

61- کتیبه تجه ضلع پشاور که شرح و تصویر آن بدست نیامده (137)

62- کتیبه های تخت باهی که دارای آثار یک شهر بزرگ قدیم است و کتیبه از انجا بدست آمده دارای 6 سطر و تاریخ خروشتهی آن مطابق است با 10 مارچ 19 م :« در سال 26 شاهی مهاراجه گود وهره(138) سال 103 روز اول ماه ویشاکهه (139) این معبد وقف دینی بله رسه می (140) منجی و پسر و دختر اوست به تعظیم میره (141) منجی و شهزاده کپه (142) به تعظیم مادر و پدر .» (143) کتیبه دیگر تخت باهی در موزۀ پشاور است که بر آن ( تحفۀ هوره شده » (144) نوشته شده و نیزیک پارچه ظرف سیاه از تخت باهی در موزه پشاور افتاده که چند کلمۀ خروشتهی دارد(145)