په پخوانی افغانستان کی بودایی او یونانی اثرونه

تر میلاد دمخه د څلرم قرن په لومړۍ برخه کی د افغانستان پر سیمو د یونانی اسکندر یرغلونه جاری و او دې ځای خلکو څلور کاله پر له د یونانیانو دغه ی دغه ی اقتدار سر، کنه ۲ مقاومت. م د خاوري له ختيځو سيمو څخه بيرته د بلوچستان پـر خوا د خاوري ته ولاړ او په 323 ق م په بابل کي مـر یونانیانو تر اسکندر وروسته په باختر کي لو نيم سلطنت جوړ چي تره صد ق، م پوري دو. تنو شاهانو او یوې ملکی دلته حکومت کړیدی. مگر دغو یونانیانو د افغانستان په سیمو کی د دې ځای د پخوانی فرهنگ سره خپل مدنی او فکری او معیشی مبادی گــد کړل او دلته یې د هنر او فکر او مدنیت یوه ځانته بېله رویه و منځ ته با راوسته، چی  مورخان د(گریکو باختر) په نامه يادوي.

 په دغو وختو کی د افغانستان ختیځ پلو ته په هند کی چندراگوپتا، نومی شهزاده د مور یا د کورنه لوی سلطنت تاسیس کړی و، چی دی په ۳۰۰ ق.م مړ سو، او کله چی په ۲۷۳ ق م د ده لمسی اشوکا پادشاه سو. نو دې لوی پادشاه ټول هند ونیوئ او غرباً بي ارغندو او هلمند تر ځندو خپل اقتدار خپور کی.

د اشوکا جنگي او نظامي کارنامې د افغانستان په تاريخ کي څـه مهم نه لري ولي چي د ده سياسي سلطه فقط څو کاله دلته وه، مگر کله چي اشوکا په ۲۶۰ ق م رسماً بودایي دين اومانه نو دي دغه دين يو جدي او تکه مبلغ او بود. خپرونکی سو او د ده په هڅه د افغانستان په ختیځو سیمو کی تر کندهاره دا دین خپور،سو اشوکا چی به هر ځای ته رسهدئ هلته به یې پر پرښو باندی خپل فرمان لیکل، او خلک به یې د یُل بودا دین صلح. د وگړو او ژوو، د نه آزاروولو ورمونه به يې پر ډبرو ليکل چي دا ليکني د اشو کا په نامه د پېښور پــه مــردان او د ننگرهار په درونته او د کندهار په زاړه ښار کي پیدا سویدي

 تراشوکا وروسته د میلادی کلونو په دو همه میلادی پېرۍ  کي د کوشانیان لوی پادشاه کنیشکا هم د بودایی دین لوی مبلغ او خپرونکی و، او دغو دوو تنو شاهانو په هه بودیزم په ټول ختیځ او شمالی افغانستان او ماوراء النهر او آن چین کی خپور سو.

 تر ميلاد دمخه په پنځمه پېړۍ کي د جنوبي نيپال د کپي لاواسـتو د ښار د ساکيا تير په کشتريانو کي یو شهزاده پيداي سوي چي دي يې ساكياموني يعني د ساكيا تبر.دانشمند باله په ۵۶۵ ق م کي زیږیدلي او د عمر پر ۲۹ کال یې خپله شاهی کورنۍ پرېښووه او شپږ گوښه والی او ریاضت و گاله څو چی دی بده، یعنـی مـنــور او روښان وگڼل سو، او خپل دین یې تبلیغ، کی شاهان یېل هند اورته راٍ. راکښې ایستل. څو چی د عمر پر ۸۰ کال په ۴۸۳ ق م کال د هند په کوچنی نگر کی وفات سو. 

د بودا دین کوم کتاب نه درلود نو د ده د وفات په کال په باجا گره د ده پیروانو یوه لویه جرگه وکړه او درو تنو شاگردانو چي انانده یوبالي او کاسیاپه نومېدل د ده اقوال سره راتول کړل او یووه د قوانینو مجموعه یې د تری "پتیکه په نامه ولیکله یعنی د گلو درې سودې. چی اشوکا د بودا دین ومانه او د هغه خپرولو ته ته . جرگه د اشوکا په قیادت جوړه سوه او داسی پرېکړه یې وکړه چی لیری هیوادو ته بود مبلغان واستوی، او په دغو مبلغانو کی څلور تنه هم گندهارا د افغانستا ن شرقی سیمو ته رواستول سره چي د ۲۵۸ق م م په شاوخوا کي دلته دبودیزم په خپرونه بوخت وو 

 د موربانو سیاسی اغوز د باختر یونانیانو وروشلاوه او کله چی اشوکا په ۲۳۲ ق م م م سو نو د ده کوم غښتلی جانشین پاته نه سو، او ایوتیدیموس د باختر یونانی پادشاه تر هندوکش راواوښت او سیاسیه مور مور موقت. په خطیځ افغانستان کی ختم کی مگر اشوکا چی کوم دین ورسره راوړی ،و د هگه خورا دروند اغیز د افغانستان د خلکو په فکر او هنر او فرهنگ کی تر زرو کالو پوری ژوندی پاته سو دمخه مو وویل چی پخپله بودا یوه منظبطه فلسفه نه و را. ، مگر وروسته د ده پیروانو د هغه دین الهیات سره راتول کړل، او دوه مذهبه یې تشکیل کړل چی هر مذهب یې یانه باله او دغه کلمه اوس کټ د یون یانه په شکل د مذهب او رفتار په معنی په پهتو کی وجود دارد. دا بودایانو لومړی مذهب مهایانه یعنی لوی مذهب و چـی پـه شمالی هند او تبت او چین کی تر جاپانه خپور سو او ډېر تاویلونه پکښی وسول، چی دغه مذهب پیروان په تبلیغ کی زیار کاږی او دوی وایی کل چی جزو هر انسان چی هست. د هرمه یعنی قانون تر اثر لاندی ژوند کوی، نو څوک غواړی چی له شره نجات ومومی باید چی نورو څخه بېل نه سي او په مجموعي جدوجهد کي شامل وي چي په آخر کی د (بودی ستوه) مقام ته ورسیږی د ژوندانه پژوهشه یعنی حال چی د نورو انسانانو خدمت به کوی نو د لوی مذهب پیروان انسانانو لپاره دوه مرامه ټاکی یو د پوهی تحصیل دوهم د خلکو خدمت او به نورو باندی لور کول. بودايي مذهب هينـه يـانـه يعني كوچني مذهب دئ چي پيروان يې په جنوبي هند كي و او د دوي هر سړي خپله ځانگړې هڅه د كار بنسټ گڼي او سنجونه يې په پالي ژبه دي، حال دا دي چي د. تر اسلام دمخه چی کوم چيني زايران افغانستان ته راغلي وو، دوي وايي چي دلته په زرو بودايي معابد و چي د دواړو مذهبو پيروان پکښي کي وو. 

بودا د خپل دین اصول پر اوو اصولو باندی ایښی وو :

( پاکه عقیده پاکه اراده پاکه خبر - پاك عمل - پاكه روزي . پاك زيار ـ پاكه توجه ) ده ويل كه يو څوك دغه اوه توكي ولري، نو له نفساني قيدونو څخه خلاصيږي او بايد چي خپل فكر ته په داسي نقطه كي د و ركي چي د خواهش له زنځيرونو څخه خلاص سي او بیا دغه څلور پوړه طي کي :

۱ . رښتیا په پوهنه کی څېړنه

 ۲ د حقایقو په پوهنه کی تفکر

۳ ژور تفکرات او سکوت

۴ بشپړ توازن او سکون چی نورانه یعنی فنا بلل کیږی.

 موسيوفوشه فرانسوي محقق په افغانستان کي د بودايي دين د خپرېدلوايي علل داسي بيانوي : "د آريانا د شرقي خوا خلك چي تل به د پردو يرغلگرو تر پښو لاندي مروړل كې دول او د هخامنشي او اسكندر او موره نويرا حمل كرد. له خپلی غوښتنی ســـره موافق وموند، ځکه چی دین روغه او مهربانی او ایثار ښوول او له خونرېزۍ او مزه جنگه بېزاره و نو دهقانانو او کسب گرو خلکو په ښه ډول قبول کہ د اشوکا په توجه دغه دین دونی خپور سوچی 84 ختیځ افغانستان کی چی اوس هـم هـره گوښه مځکه کینې د بودا مجسمې پکښی پيدا کيږي. 

کوشانیانو هم له دوهم میلادی قرنه څخه بودائیت ښه پسی خپور کئ او کله چی په نهم هجری کال د چین یو بودایی زایر هیون تسنگ د افغانستان د بودایی معابد و د زیارت لپاره راغی نو زمین دی په شمالی ولایاتو پی کابل ترخ او. او پکتیا او ننگرهار کی تر سواته او ټکسیلا پوری و گرزیده او هر ځای یې د بیشمارو بودایی معبدو زبارت وکئ د بودایی دین اثرونه د افغانستان د خلکو په دین کی د اسلام تر رنگه پوری پاته وو، پر،فکر سیاست ادبی ژبو. درنې اغیزی وکړې د بودا بتان او مجسمې په زرو ـ زرو جوړېدې او پــه معابدو کی به پرتې وې. دلته د هند د مجسمه سازۍ صنعت د مقـامي اربايي هنره سره گډ سو او د يونان د هنر اثرونه هم د اسکندر سره دلته راغلي وو، او په باميان كي خنك بت او سرخ بت د دنيا خورا لويي مجسمې ځني جوړي سوې چي تر اوسه لا هم. پر خپل ځای ولاړی دی، دې هنر ته پوهان د گندهارا د هنر مدرسه یا د گريكو بوديك باختري هنر وايي او د هنر شناسانو په قول دلته د بودايي معبدونو او استوپو طرز پــه خاص ډول دي چي دې دودانہ اثرـ هنر تر هندوستانه او کشميره. کړی دي. کوم بودایی معبدونه چی هیون تسنگ په شمالی ولایاتو او بامیان او کاپیسا او لغمان او ننگرهار او هه كي ليدلي وو، هغه ټول په ښكلو ودانيو او نقشونو او په طلا او گېنو مزين وو، له معبد سره په  سوو راهبان په غارو او حجرو کی ناست وو د بودا هدونه غاښونه قدمونه کالی لکړی او آثار نور په دغو معبدو کی خوندی کېده او په زرو زایرین به زیارت ته ورته راتل پاچهان دغو معبدو متون اوثرو، وی، قیمتی غمی، په دغو مزدکو کی پراته وو. ځکه چی د بودا بتان خورا ښکلی د بودایی او یونانی هنرمندانو د هنر په مرسته دلته جوړېدل نو د مجسمې لپاره د پوده له نامه څخه زموږ په ژبو او ادب کی "بت" کلمه جوړه سوه بد چی په دهراتی کی بد او جمع شد. گندهارا ښکلی بتـان دونی مشهور، سول چی په اسلامی دوره کی به دُسیمی په ډول د بغداد د خلفاو و دربارو ته هم . شاعرانو هر ښکلی محبوب بت قندهاری یا نگاری قندهاری یا لعبت قندهاری باله مثلاً فرخی وایی : 

نگار قندهاری قند لب نیست

 تو قندین نگار لب قندهاری

 که یو وخت د افغانستان د هنر او ودانۍ او فکر تاریخ لیکل کیږی نو بودایی دین او هنر اثرونه دونی ډیر دی چی غونډ _ غونډ کتابونه باید د هغه په ​​تشریح کی ولیکل سی او موږ اوس د هډې او د غزنی د تپه سردار او. د موسهی په گل دره او کاپیسا او بامیان او خیرخانه او د کابل او پېښور او لاهور په موزیمو کی د گنده ها را د ښکلی هنر گرانبها آثار لیدلای سوای.