دودمانهای خراسانی که در پرورش علوم دست داشته اند
در نهضت علمی مسلمانان برخی از دودمانهای اهل علم خراسان نیز بهره کافی داشتند که ازان جمله است:
آل شاکر:
موسی بن شاکریکی از مردم خراسان بود که در آغاز راهزنی میکرد و جوان دلیر بلباس لشکریان بود.که ازین راه مالی فراوان اندوخت و توبه کرد وی در علم هندسه نهایت ماهر بود و سه نفر پسرش مشهور به ینی شاکر محمد و احمد و حسن در بیت الحکمه مامون تربیه دیدند، که ابوجعفر محمد (متوفی۲۵۹هـ۸۷۲م) در هندسه ونجوم اقلیدس و المجسطی و کتب نجوم و هندسه اطلاع کامل داشت. و هریکی ازین عظیم صرف کردند. که در ماهی به ۵۰۰ دینار میرسید و کتب زیاد در هندسه و علم حیل و حرکات و موسیقی و نجوم و ریاضی تالیف کردند و گویند که احمد در عمل حیل بدرجه یی استاد بود که هیچکس از گذشتگان بمرتبۀ او نرسیده بودند.و برادر سوم یعنی حسن در هندسه منفرد بود و باو جودیکه از کتاب اقلیدس فقط شش مقاله را خوانده بود ولی ذاکره و تخیل او آنقدر نیرومند بود که استخراج بسامسائل جدیدموفق شد مانند تقسیم زاویه به سه قسم مساوی و طرح دو خط بین دو خط متوالی به نسبتی که از ان مسایل دیگر حل گردد.
۱اخبار الحکماء۲۸۶و۲۰۸
از کتب مولفه دودمان آل شاکر در حدود ۱۵ کتابرا در فروغ مختلف ریاضی و هندسه ذکر کرده اند و گویند که مامون عباسی به محمد بن موسی امر داد که کتاب ساده و عام فهمی را در جبر و مقابله بنوسید و نخستین بار جبر و مقابله را در هنده بکار بردند و در ریاضیات این مسائل اساسی رانو آورده : استعمال جیب بجای و تر و زیادی کردن ظل بر خطوط مثلثاتی حل معادلات درجه سوم و تحقیق در علم مخروطات، بنای اشکال در علم مثلث کروی برای حل مثلثات کروی که همین اشکال تاکنون مورد استفاده است ادخال ظل در مثلثات که بقول موسیو شال د تاریخ علم هندسه : به اعمال ابن طریقۀ عمده و عالی اشکال پیچیده و مشکل دارای جیب و سهم زاویۀ مجهوله تمام متروک گردید و همین طریقه اکنون هم معمولست. ۲
بقول محققان آل شاکر در مزکز اسلامی بغداد صدخانه دوم را طرف پل بغدائ و محل اتصال آن بطاق ساختند که دران کواکب را رصد بستند و حساب عروض اکبر و عروض قمر را استخراج کردند.۵
آل اماجور
اما جور یامجور بدون همزه از خاندان فراغنه ( غالبا فریغونیان جوزجان) و از
۱الفهرست۳۷۸
۲تمدن اسلام و عرب ۵۸۵
۳همین کتاب ۵۹۰
۴ الاعلام ۷/۳۳۸
۵ فوات الوفیهات ۱/۱۵۱
اهل هرات بود که فرزندش ابوالقاسم عبدالله بن اما جورهروی در عصر خود از فضلای نامی و دارای منزلت رفیع و تصانیف سودمند است و از ان جمله کتاب الفن و کتاب زیج معروف به خالص و کتاب زاد المسافر و کتاب زیج معروف به مزنرو کتاب زیج معروف به بدیع و کتاب زیج السند هند و کتاب زیج الممرات را ابن ندیم ذکر کرده است و کتاب زیج المریخ علی التاریخ الفارسی را قفطی نام می برد.۱
دودمان خالد مروزی
خالد بن عبدالملک از اهل مرو رود خراسان واز راصدان بزرگ عالم اسلام است که درحدود ۲۰۰هـ۸۱۵م زندگی داشت چون در سنه ۲۱۴هـ۸۲۹م مامون خلیفه عباسی علمای نجوم راجمع کرد و ایشان را بساختن آلات رصد و ارصاد کواکب در شماسیۀ بغداد و جبل قیسون دمشق گماشت و این رصد مامونی اولین ارصاددر عالم اسلام بود ۲ درین هیئت علمائ یکی از خالد مروزی و دوم سند بن علی وفات خالد بتحقیق معلوم نیست ولی تا مرگ مامون ۲۱۸هـ۸۳۳م حیات داشت. بقول مسعودی در رصد مامونی طول یک درجۀ جغرافی را۵۶میل تعیین کرده اند که از مقدار معین علمی امروز یعنی ۲۴۸۵۸میل انگلیسی فقط ۱۵۱میل افزونست .۳
دیگر فرد معروف این مروزیان محمد بن خالد سابق الذکر است که مانند پدر ازمنجمان بزرگ عصر خود وآگاه به سیر کواکب بود.۴ فرزنداین محمد منجم که عمر نام داشت نیز ازراصدان بزرگ عصر خودبود وزیج ومختصری رابر شیوه جدش خالد مروزی نوشته وخود هم ازارباب ارصادبود وکتاب تعدیل الکواکب وکتاب صناعة الاصطرلاب المسطع هم ازوست .۵
۱تاریخ تمدن اسلامی ۳/۱۹۲به حوالت تاریخ الحکماءخطی وخدمات علمی مسلمانان ۱/۶۳
۲کشف الظنون۱/۵۷۲
۳البیرونی ۲۰۰ازسید حسن برنی طبع علی گر۱۹۲۷م
۴اخبارالحکماه ۱۵۸۰
۵همین کتاب